Wat als je al maandenlang alles goed doet op het gebied van gezondheid, je drinkt groene smoothies, je eet de juiste voedingsmiddelen en beweegt regelmatig, en toch heb je nog steeds weinig energie of buikklachten? Waar ligt dat aan en hoe los je dat op? (meer…)
Uit cijfers van het CBS blijkt dat één op de tien inwoners van de Nederlandse bevolking ernstig overgewicht heeft. 30 procent van vier jaar en ouder kampt met matig overgewicht. Het kan ook zijn dat zich je vooral extra gewicht rond de buik hebt, terwijl je wel beweegt en gezond eet. Dit kan verschillende oorzaken hebben, en er zijn dan ook verschillende manieren om buikvet sneller te verbranden. Lees hier 22 verschillende manieren voor het verbranden van buikvet.
Bij stress wordt het hormoon cortisol aangemaakt (ook wel het stresshormoon genoemd), dit hormoon bevordert vetopslag in de buik (McEwen, Epel, 2000). Het verhoogde cortisolgehalte verhoogt steeds je bloedsuikerspiegel, wat leidt tot de opslag van buikvet. Cortisol stimuleert eetlust en zorgt ervoor dat het lichaam reserves opslaat van wat je eet (Adams, Greenway et al, 2011). Die reserves worden opgeslagen als vet rond je buik om je lichaam voor te bereiden op een volgende stressreactie. Die reserve-energie zul je zonder fysieke reactie (dus bij stress op werk, in je auto of thuis op de bank) niet verbranden. Zo kun je een last hebben van buikvet zonder dat je veel of ongezond eet (Peeke, Chrousos 1995). Dit is een reactie van het lichaam op een dagelijkse stressreactie gedurende een langere tijd. Probeer stress zoveel mogelijk te vermijden en als dat niet lukt, wees je dan bewust van de manier waarop je met stress omgaat en kies bijvoorbeeld voor meditatie of yoga.
Je kunt je lichaam stimuleren om meer groeihormoon aan te maken door de juiste fysieke training. Dus de juiste oefeningen, in de juiste combinatie en aantal herhalingen, sets en rusttijd. Dit hormoon maakt je lichaam vooral aan tijdens je slaap en is verantwoordelijk voor het herstel van cellen, zoals spier- en huidcellen, en de verbranding van andere cellen zoals vetcellen. Hoe hoger de productie van groeihormoon, hoe meer vet je verbrandt. Hiervoor kun je het beste minimaal drie keer per week een training doen. Krachttraining, een kettlebell training of crossfit zijn trainingen die sterk bijdragen aan de productie van groeihormoon en daarmee aan de verbranding van buikvet. Vooral intervaltrainingen met een hoge intensiteit zijn effectief. In mijn boek ‘Een strakke buik in 4 weken, voeding & training’ staan trainingen met gerichte oefeningen die erop gericht zijn de productie van groeihormoon te stimuleren. De trainingen in het boek hoeven, als je de oefeningen onder de knie hebt, bij elkaar maar een half uur per keer te duren. Train veilig, maar intensief, breng je hartslag omhoog en als je spieren ‘verzuren’, houd dan een goede, veilige techniek vast en blijf doorgaan. Verzuring stimuleert juist de productie van groeihormoon en vergroot je trainingsresultaat.
Het eten van te veel bewerkte voeding, suikers en ‘snelle’ koolhydraten is een van de belangrijkste oorzaken van buikvet. Ook te weinig pure, verse en onbewerkte voeding en dus voldoende eten van groenten en fruit. Nederlanders eten nog steeds te weinig groente en fruit, dat blijkt uit onderzoek dat Het Convenant Gezond Gewicht t/m 2014 jaarlijks liet uitvoeren onder 10.000 Nederlanders over hun eet- en beweeggedrag. Hoe veel je ook sport, als je daarbij niet gezond eet, zul je niet het gewenste resultaat hebben. In Time Magazine (2014) zegt voedingsexpert en diëtist Kate Patton dat geraffineerde suikers en bewerkte voedingsmiddelen zorgen voor een ontstekingsreactie in het lichaam. Buikvet wordt in verband gebracht met ontstekingsreacties, en zo zal het eten van te veel bewerkte voeding ervoor zorgen dat je buikvet niet kwijtraakt, aldus Patton.
Als je wilt afvallen is het belangrijk om van binnen gezond te zijn. Wil je van binnen gezond zijn, dan is het in balans brengen van je hormoonhuishouding de eerste belangrijke stap. Daarbij is het in balans brengen van je hormoonhuishouding een belangrijke sleutel om buikvet te verbranden. Als je hormoonhuishouding in balans is, maak je minder hormonen aan die vetopslag stimuleren en meer hormonen aan die vetverbranding bevorderen. Dat begint met je lijf echt gaan voeden door tekorten aan te vullen. Bijvoorbeeld door meer groentes te eten, eventueel aangevuld met superfoods. Probeer een aantal weken bij elke maaltijd, ontbijt, lunch en diner, iets van groente te eten. Spinazie in je smoothie, een avocado bij je ontbijt, een maaltijdsalade als lunch en gestoomde groente bij het avondeten. Kies daarvoor groente met een hoge voedingswaarde zoals andijvie, avocado, bloemkool, boerenkool, courgette, paksoi, paprika, peterselie, rode kool, sla, spinazie, spruitjes, tomaten, uien, venkel of witlof.
Als je meer groente gaat eten is het goed om bepaalde groente juist met mate te eten vanwege het hoge koolhydraatgehalte. Dit zijn aubergine, bieten, pompoen en wortelen. Aardappelen kun je in de periode dat je gewicht wilt verliezen beter vermijden.
Om (buik)vet te verbranden is het belangrijk om voldoende eiwitten binnen te krijgen. Voldoende eiwitten zijn nodig voor een goede spieropbouw en schildklierfunctie (en dus stofwisseling). Onderzoeken (2009) hebben aangetoond dat eiwitten een essentiële bijdrage leveren aan het efficiënt verbranden van vet en dus gewichtsverlies te bevorderen. Eiwitten geven een verzadigd gevoel. Als je dagelijks voldoende eiwitten (en gezonde vetten) eet, hoef je nooit trek te hebben. Kortom: je zult je vetverbranding stimuleren en tegelijk een verzadigd gevoel hebben. Dierlijke eiwitbronnen zijn bijvoorbeeld biologisch vlees, wilde vis en biologische scharreleieren. Daarnaast zijn er ook genoeg volwaardige plantaardige eiwitbronnen zoals gepeld hennepzaad, boekweit, quinoa of blauwgroene algen (bijvoorbeeld spirulina en chlorella).
Volgens het Nederlands Instituut Sport en Bewegen voldoet slechts 20% van alle Nederlandse volwassenen aan de Fitnorm. Vrouwen halen nog minder vaak de aanbevolen dertig minuten beweging per dag dan mannen en lopen daardoor een groter risico op het ontwikkelen van verschillende gezondheidsklachten waaronder buikvet, hoge bloeddruk, depressie en hoog cholesterol. Dat blijkt uit onderzoek van Oregon State University (2012) onder meer dan duizend mensen. Mensen die elke dag minstens een half uur matig tot intensief bewegen hebben minder kans op deze gezondheidsklachten. Uit dit onderzoek bleek dat vrouwen gemiddeld maar 18 minuten bewegen per dag, en één op de drie vrouwen in dit onderzoek kampte al met één van de genoemde gezondheidsklachten (terwijl ze niet rookten en verder gezond leefden). Elke dag een half uur bewegen verkleint een groot deel van de risicofactoren voor o.a. het ontwikkelen van buikvet.
Het eten van 40 gram vezels per dag is aan te raden als je gewicht wilt verliezen (voor vrouwen minstens 30 gram). Uit onderzoek van de Maag Lever Darm Stichting blijkt dat 90 procent van de Nederlanders te weinig vezels binnenkrijgt. 68,2 procent van de mensen denkt wel genoeg vezels te eten, maar slechts 10 procent van de bevolking krijgt daadwerkelijk voldoende vezels binnen. Groente is de belangrijkste bron van vezels. Elke dag een groene smoothie is een uitstekende manier om je inname van vezels per dag flink te verhogen. Als je wat eiwitpoeder toevoegt (bijvoorbeeld van hennep of bruine rijst) heb je extra lang een verzadigd gevoel en bovendien krijg je extra eiwitten binnen, en dat draag bij aan de verbranding van (buik)vet.
Dit heb je waarschijnlijk al heel vaak gehoord, maar onderzoek gepubliceerd in Journal of Nutrition stelt wederom: mannen die de inname van koolhydraten verminderden tot 8% van hun totale calorie-inname per dag, verloren meer dan drie kilo in zes weken terwijl de spiermassa bijna een kilo toenam. Eet liever geen enkelvoudige koolhydraten in suikerrijke voedingsmiddelen, pasta, witte rijst, aardappelen en vruchtensappen. Deze enkelvoudige koolhydraten worden in je lichaam snel omgezet in suiker, waardoor je bloedsuikerspiegel stijgt en je meer buikvet gaat opslaan. En als je koolhydraten eet, kies dan voor complexe koolhydraten in bijvoorbeeld groente, quinoa, bruine rijst, havermout, teff, chiazaden en zoete aardappel.
Als je lange tijd achter elkaar niet eet zal je lichaam stress ervaren en zal cortisol verhogen. Het lichaam gaat daarnaast vet opslaan om brandstof te besparen. Onderzoekers van Harvard ontdekten dat de kans op obesitas 35 tot 50% minder is als je dagelijks een gezond ontbijt eet (in vergelijking met mensen die niet ontbijten). Het helpt om het insulineniveau te reguleren en het hongergevoel, waardoor je de rest van de dag niet snel te veel zult eten. Zelfs als je maar vier tot zes keer per week ontbijt maakt dat al verschil, dit bleek uit een onderzoek onder 5000 volwassenen in 2012. Bij mensen die dagelijks ontbijten, ontwikkelden 40 procent minder vaak buikvet. De deelnemers die vier tot zes keer per week ontbeten hadden ook al een kwart minder vaak kans op klachten als buikvet, overgewicht en diabetes.
Het lichaam ervaart stress als het is uitgedroogd, er komen dan stresschemicaliën als cortisol vrij en hierdoor kan het lichaam uiteindelijk vet gaan opslaan, vooral rond de buik. Daarnaast blijkt dat als je twee glazen water drinkt voor de maaltijd je meer afvalt (gemiddeld 2,5 kilo in drie maanden) dan wanneer je dat niet doet (Dennis EA, Dengo AL, 2010). Ook blijf je dan beter op gewicht.
Uit een onderzoek onder 14000 mensen in Japan bleek dat de mensen die hun tanden regelmatig poetsten gedurende de dag, slanker waren en minder kans op buikvet hadden dan de mensen die dat niet deden. De onderzoekers stellen dat de mint smaak ervoor zorgt dat je minder snel iets snoept tussen maaltijden door.
Zoals gezegd eten Nederlanders te weinig groente en fruit. In fruit zitten veel vitamines en mineralen, dus er genoeg van eten is belangrijk. Te veel fruit is, vooral als je wilt afvallen, niet zo verstandig omdat fruit fructose, ofwel fruitsuikers bevat. Als je veel fruit eet kom je daarmee al snel aan je dagelijks maximaal aanbevolen suikerbehoefte. Neem in dat geval niet meer dan twee stuks fruit per dag. Verder bevat citrus fruit in verhouding weinig fructose en druiven, peer, watermeloen en mango in verhouding veel. Daarnaast zit er tegenwoordig suiker in bijna alle bewerkte voedingsmiddelen in de supermarkt. Ook waar je het misschien niet verwacht zoals soep, sauzen, vleeswaren en saladedressings. Elke keer als je die suikers eet, moet je lichaam insuline aanmaken om de suikers om te zetten in energie of op te slaan als vet. Wanneer je de hele dag suikerhoudende producten eet, is je lichaam doorlopend insuline aan het produceren, met als gevolg dat je lichaamscellen minder gevoelig worden voor dit hormoon, en je lichaam nog meer insuline aanmaakt. Een te hoge insulineproductie zorgt ervoor dat je hormoonhuishouding uit balans raakt waardoor je love handles of een buikje krijgt.
Het hormoon leptine wordt door het lichaam gebruikt om het energieverbruik via de stofwisseling te reguleren en geeft signalen aan de hersenen om (buik)vet op te slaan of te verbranden. Dit hormoon wordt aangemaakt in bepaalde fases tijdens de slaap. Wanneer je niet voldoende slaapt kan de productie van dit hormoon uit balans raken. Na een 16 jaar durend onderzoek onder bijna 70.000 vrouwen in Amerika (2006) bleek dat vrouwen die maar vijf uur slaap (of minder) hadden per nacht 30% meer kans hadden om uiteindelijk zeker 13 kilo of meer aan te komen dan de vrouwen die zeven uur per nacht slaap kregen. Het Amerikaanse ‘The National Institutes of Health’ adviseert volwassenen zeven tot acht uur slaap per nacht.
Arts James W. Anderson en directeur van ‘the Metabolic Research Group’ op de universiteit van Kentucky in Lexington zegt in zijn boek The Simple Diet: A Doctor’s Science-Based Plan dat het belangrijk is om vooral niet te streng voor jezelf te zijn. Juist dan vergroot je de kans op slagen. Beloon jezelf één keer in de week met één maaltijd waar het water je van in de mond loopt (maar misschien minder gezond is), zonder schuldgevoel. Als je 95% gezond eet, kun je de andere 5% ontspannen en genieten zonder in gewicht aan te komen, aldus Anderson.
Er zijn verschillende onderzoeken die een verband aantonen tussen snel eten en gewichtstoename. Recent onderzoek (2014) toonde aan dat rustig eten ervoor zorgt dat je een uur na de maaltijd minder trek hebt dan wanneer je snel eet. Van een groep met 70 volwassenen hadden 35 mensen overgewicht of obesitas en 35 mensen een gezond gewicht. Ze aten allemaal op twee dagen één maaltijd in een gecontroleerde omgeving. Iedereen kreeg dezelfde maaltijd met dezelfde hoeveelheid calorieën. Op de eerste dag aten de proefpersonen heel langzaam: lang kauwen, af en toe pauze en tussen de happen door het bestek neerleggen. Op de andere dag aten ze snel: grote happen, snel kauwen en het bestek niet neerleggen tussen de happen door. Zonder uitzondering had iedereen daarna gemeten minder trek na het langzaam eten dan na de snel genuttigde maaltijd. Ze hadden ook minder gegeten (zeker 88 calorieën minder) toen ze langzaam aten. De onderzoekers stellen dat minder snel eten helpt om de energie inname te beperken en hongergevoel te onderdrukken.
Train liever kort met een hoge intensiteit en een korte rust tussen de oefeningen, dan een lange duurtraining of alleen krachttraining. Deze vorm van trainen wordt ook wel HIIT of High-intensity Interval Training genoemd. Verschillende onderzoeken toonde aan dat dit de meest effectieve manier is om (buik)vet te verminderen en voorkomen. Voor een effectieve HIIT training gebruik je bijvoorbeeld een Kettlebell. Ook uit onderzoek (2005) bleek dat je meer vet verbrandt door intervaltraining. De lichaamscellen gaan eerder vet verbranden. De proefpersonen uit dit onderzoek verbruikten na 2 weken intervaltraining al 36% meer vet tijdens een uur fietsen.
Constante variatie en steeds nieuwe trainingsprikkels zijn noodzakelijk om vooruitgang te blijven boeken. Het helpt je stap voor stap naar een hoger niveau. Binnen ongeveer zes trainingen went je lichaam namelijk aan een training en boek je geen vooruitgang meer. Welke training je ook kiest, je lichaam zal altijd wennen aan een training en daarom is het goed te blijven variëren om vooruitgang te blijven boeken. Wanneer je sneller en structureel buikvet wilt verbranden is het dus nodig om een planning te maken van de trainingen per week en dit steeds te variëren. Je kunt dit toepassen op de sportschool, maar ook als je thuis traint. Een van de mogelijkheden is de Kettlebell DVD serie waarbij de gevarieerde trainingen al voor je zijn uitgewerkt. Trainingen die heel efficiënt zijn voor het verbranden van (buik)vet en daar echt op gericht zijn. Net als op het ontwikkelen van sterkere spieren over je hele lichaam en het ontwikkelen van strakke buikspieren.
Zoals gezegd wordt bij stress het hormoon cortisol aangemaakt, dat zorgt uiteindelijk voor gewichtstoename en bevordert vetopslag in de buik. Vitamine C helpt om het hormoon cortisol in balans te brengen. Daarnaast is vitamine C essentieel voor de aanmaak van carnitine, een aminozuur dat een essentiële rol speelt bij de vetstofwisseling. Vetten worden verbrand als ze in aanraking komen met carnitine. Uit onderzoek (1998) bleek het cortisolniveau bij sporters die trainen met zware gewichten lager te worden als ze 1 gram vitamine C per dag namen.
Behalve hormonen die vetopslag bevorderen zijn er ook hormonen die juist vetverbranding stimuleren, zoals het eerder genoemde groeihormoon, maar ook testosteron. Je kunt testosteron stimuleren door een intervaltraining met hoge intensiteit te kiezen. Deze manier van trainen leidt tot een snelle en effectieve (buik)vetverbranding.
Vetten geven je een verzadigd gevoel en zijn een goede bron van energie, daarbij zijn ze noodzakelijk als je af wilt vallen. Dat wil zeggen bepaalde vetten zijn noodzakelijk en andere wil je juist vermijden omdat ze schadelijk zijn en je er juist in gewicht van kunt toenemen. De vetten die je elke dag wil eten zijn de onverzadigde vetten die onverzadigde vetzuren bevatten, waaronder omegavetzuren, en vooral voorkomen in plantaardige oliën. Kies bijvoorbeeld extra vierge olijfolie, hennepolie, pompoenzaadolie of koolzaadolie. Omega 3 is volgens wetenschappers bijvoorbeeld in staat om hongergevoel te neutraliseren (2008). Eet ook verzadigde vetten in kokosolie, echte roomboter en ghee, deze zorgen voor een geconcentreerde energie in je voedingspatroon en ze vormen bouwstenen voor celmembranen en een verscheidenheid aan hormonen en hormoonachtige stoffen die samen zorgen voor sterker botten, een gezonde lever-, hart-, en longfunctie, een goedwerkende zenuwsignaalwerking en een sterk immuunsysteem. Bovendien zorgen verzadigde vetten ervoor dat je vertering wordt vertraagd waardoor je langer een verzadigd gevoel houdt. De vetten die je wilt vermijden zijn transvetten in bijvoorbeeld bewerkte voeding, snacks, fastfood. Het zijn verharde vetten die worden gevormd wanneer plantaardige oliën uitharden, dat wordt ook wel hydrogenatie genoemd. Dit zorgt voor een verhoging van het LDL-gehalte (de hoeveelheid ongezond cholesterol) en vermindering van het HDL-gehalte (de hoeveelheid gezond cholesterol).
En niet alleen de buik. Je buikspieren vallen niet onder de grote spiergroepen, ze zijn veel minder groot dan je borst- of beenspieren. Alleen buikspieroefeningen heeft daardoor minder effect op de hormoonspiegel. Train daarom vooral de grote spiergroepen zoals de borst, schouders, rug en bovenbenen, en daarnaast de buikspieren. Als je de grote spiergroepen veel trainingsprikkels geeft gaat je lichaam meer groeihormoon en testosteron aanmaken. Hierdoor neemt je totale spiermassa toe en een grotere spiermassa zorgt voor een verhoogde stofwisseling, en dat heeft een verhoogde verbranding van buikvet tot gevolg. Ook na het sporten nog.
Als je gezonder gaat eten, meer gaat bewegen, meer gaat genieten van het leven en zorgt voor voldoende ontspanning, dan zal een gezond gewicht daar automatisch een gevolg van zijn. Met bovenstaande tips kun je daarnaast zorgen dat je effectief (buik)vet gaat verbranden.
Referenties
– Nieuwenhuizen A, Westerterp-Plantenga MS et al. Dietery Protein, Weight Loss, and Weight Maintenance. 2009 Annual Review of Nutrition.
– Epel ES, McEwen B et al. Stress and body shape: stress-induced cortisol secretion is consistently greater among women with central fat. Psychosom Med. 2000 Sep-Oct; 62(5):623-32.
– Peeke PM, Chrousos GP. Hypercortisolism and Obesity. Ann NY Acad Sci 1995 Dec 29; 771:665-76.
– Monitor Convenant Gezond Gewicht 2013 (Determinanten van) beweeg- en eetgedrag van kinderen (4-11 jaar), jongeren (12-17 jaar) en volwassenen (18+ jaar), TNO 2013).
– Time, mei 2014, Carey Rossi
– Loprinzi PD, Cardinal BJ. Interrelationships among physical activity, depression, homocysteine, and metabolic syndrome with special considerations by sex. Preventive Medicine, Volume 54, Issue 6, June 2012, Pages 388–392
– Berkey CS, Rockett HRH et al. Longitudinal study of skipping breakfast and weight change in adolescents. International Journal of Obesity (2003) 27, 1258–1266. doi:10.1038/sj.ijo.0802402
– Odegaard AO, Jacbos DR. Breakfast frequency and development of metabolic risk. Diabetes Care, 2013 Oct;36(10):3100-6. doi: 10.2337/dc13-0316.
– Dennis EA, Dengo AL. Water consumption increases weight loss during a hypocaloric diet intervention in middle-aged and older adults. Obesity (Silver Spring). 2010 Feb;18(2):300-7. doi: 10.1038/oby.2009.235.
– Saito T. Toothbrushing may reduce risk of metabolic syndrome. J Evid Based Dent Pract. 2012 Sep;12(3):151-3. doi: 10.1016/j.jebdp.2012.07.003.
– Patel SR, Malhotra A et al. Association between reduced sleep and weight gain in women. Am J Epidemiol. 2006 Nov 15;164(10):947-54.
– James W. Anderson. The Simple Diet: A Doctor’s Science-Based Plan, 2011 Berkley Books
– Slentz CA, Aiken LB et al. Inactivity, exercise, and visceral fat. STRRIDE: a randomized, controlled study of exercise intensity and amount. Journal of Applied Physiology Published 1 October 2005 Vol. 99 no. 4, 1613-1618 DOI: 10.1152/japplphysiol.00124.2005
– Shah M, Copeland J et al. Slower Eating Speed Lowers Energy Intake in Normal-Weight but not Overweight/Obese Subjects. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, Vol. 114, Issue 3, p393–402 2014.
– Stone MH, Conley MS et al. Effects of ascorbic acid on serum cortisol and the testosterone: cortisol ratio in junior elite weightlifters. Journal of Strength and Conditioning Research 1998, 179-184.
– Parra D, Ramel A et al. A Diet Rich in Long Chain Omega Fatty Acids Modulates Satiety in Overweight and Obese Volunteers during Weight Loss. Appetite 2008 Nov;51(3):676-80. doi: 10.1016/j.appet.2008.06.003.
We laten onze ‘mind’ onze hart-energie overnemen, vanuit de behoefte aan controle, de behoefte aan logica, om te begrijpen en controle te houden. In deze vlog wil ik het graag met je hebben over stress, want je kunt teveel stress nooit met gezonde voeding compenseren. (meer…)
Stress kan je gezondheid aantasten zonder dat je daar zelf bewust van bent. Meestal komt die bewustwording pas achteraf, bijvoorbeeld als je vermoeidheidsklachten hebt of een paar kilo bent aangekomen. Gelukkig is het dan nog niet te laat, je kunt er daarna zeker nog iets aan doen. Als je de symptomen van stress en bijnieruitputting uit dit artikel herkent, stel het verbeteren van je gezondheid dan niet langer uit.
(meer…)
Albert Sonnevelt is al jaren een goede vriend van me en geeft mij als we samen zijn altijd heel veel wijze inzichten. Enkele van deze inzichten zou ik vandaag graag met je willen delen, onder meer over moeite met loslaten. (meer…)
Jarenlang hebben we gehoord dat stress ziek maakt, dat stress slecht is en dus onze vijand. Nu blijkt uit groot onderzoek dat deze visie ons wellicht meer slecht doet dan goed. Lees in dit artikel hoe je het beste kunt omgaan met stress en hoe je daarmee je levensverwachting kunt verlengen.
In dit filmpje vertel ik er meer over:
In dit artikel:
Stress is slecht voor ons, het maakt ons ziek het verhoogt het risico op ongeveer alles: van een simpele verkoudheid tot cardiovasculaire ziektes, dat is de duidelijke boodschap vanuit wetenschappelijk onderzoek geweest de afgelopen jaren. Gezondheidspsycholoog Kelly McGonigal vertelde in een TED Talk over groot onderzoek in Amerika. Dit onderzoek duurde acht jaar en werd gehouden onder 30.000 (oudere) volwassenen. Er werd deze mensen allerlei vragen gesteld over stress zoals: ‘Hoeveel stress heb je ervaren tijdens het afgelopen jaar?’ en ‘Geloof je dat stress slecht is voor je gezondheid?’ Het ging in dit onderzoekers dus over de beleving van stress en het idee dat mensen hadden over stress in plaats van de daadwerkelijke hoeveelheid stresshormonen die de mensen in hun lichaam hadden. Daarnaast hielden ze heel precies sterftecijfers bij in de jaren erna.
Wat bleek? Het idee dat mensen hebben over stress is vooral gevaarlijk voor de gezondheid. Mensen die veel stress ondervonden, hadden 43% meer kans om te sterven. Maar dat ging alleen op voor mensen die dachten dat stress gevaarlijk was voor de gezondheid! Mensen die veel stress ondervonden, maar stress niet als gevaarlijk beschouwden, hadden geen hoger risico om te sterven. Sterker nog zij hadden zelfs het laagste risico om te sterven, in vergelijking met de andere groepen inclusief mensen die relatief weinig stress hadden. De onderzoekers schatten dat er tijdens de acht jaar dat zij sterfgevallen volgden 182.000 Amerikanen vroegtijdig stierven door het idee dat stress slecht voor ze was, en niet aan de effecten van stress zelf. Dat zijn 20.000 doden per jaar! Als die schatting juist is, dan is het idee dat stress slecht voor je is, een grote reden (zelfs de vijftiende grootste reden) van overlijden in Amerika in het afgelopen jaar. Nog meer dan de kans dat je sterft aan huidkanker, aids of moord.
De wetenschap zegt ja. Als je je beeld van stress verandert, verandert je lichaam zijn reactie op die stress. Wanneer je stress ervaart gaat je hart racen, je ademt sneller en zweet breekt je misschien uit. We interpreteren die fysieke veranderingen als angst of tekenen dat we niet goed omgaan met de druk. Maar wat als je die veranderingen zou zien als een teken dat je lichaam energie krijgt, zich voorbereidt om een uitdaging aan te gaan? Voor een wetenschappelijk onderzoek aan Harvard ondergingen deelnemers een sociale stresstest. Vooraf werd een deel van de deelnemers geleerd om stress als hulpmiddel te zien. Het racende hart is een voorbereiding van het lichaam op actie en als je sneller ademt gaat er meer zuurstof naar je brein. De deelnemers die werd geleerd om de stressreactie te zien als ondersteunend voor hun prestatie voelden zich minder stressvol, hadden minder angst en meer zelfvertrouwen. Maar ook hun fysieke stressreactie veranderde daadwerkelijk. Bij een typische stressreactie gaat je hartslag omhoog en trekken je bloedvaten samen. Daarom wordt chronische stress ook wel geassocieerd met ziektes van hart en bloedvaten. Het is niet gezond om voortdurend in zo’n toestand te blijven. Bij de deelnemers van het onderzoek die de stressreactie als ondersteunend zagen bleven de bloedvaten ontspannen. Hun hartslag verhoogde nog wel, maar met een gezondere cardiovasculaire gemeten reactie. Een reactie die te vergelijken is bij emoties als vreugde of moed. Tijdens een leven vol stressvolle momenten kan deze biologische verandering door een nieuwe mindset wellicht het verschil maken tussen een stress gerelateerde hartaanval op je vijftigste en een goed leven tot je negentigste. Kortom: de nieuwe wetenschap stelt dat het uitmaakt hoe je denkt over stress.
Het gaat er dus niet om stress helemaal te vermijden of uitbannen, het gaat er vooral om hoe je omgaat met de stress die er af en toe nou eenmaal is. Wanneer je een periode van stress doormaakt is het als eerste belangrijk om dit te accepteren. Niet wegduwen, je er tegen verzetten of negeren. In plaats daarvan jezelf toestemming geven dat deze stress er is, het omarmen. Want dat is niet hetzelfde als toestemming geven dat de stress ook mag blijven! Te vaak verwarren we acceptatie met toestemming geven dat de situatie zo mag blijven, maar dat is niet hetzelfde. Acceptatie is een voorwaarde, een noodzakelijke stap, om iets te kunnen veranderen. Je moet het eerst helemaal accepteren voordat je het kunt veranderen of los kunt laten. Dus neem in stressvolle periodes eens de tijd om stil te staan. Ga met een schrift of notitieblok op schoot zitten en vraag jezelf af waar je stress van hebt. Wat zijn de bronnen van stress in je leven en hoe reageer je erop als deze stress er is. Wat is de reactie die ik heb op deze stress? Veroordeel jezelf daarbij niet, zeg niet tegen jezelf dat je het fout hebt gedaan en maak het ook niet mooier dan het is. Zie het gewoon zoals het is, zonder oordeel. Vraag jezelf vervolgens af wat je kunt accepteren hierin, wat je kunt leren, waar het goed voor is. Geef jezelf toestemming om de situatie te accepteren. En tot slot: hoe kan ik het loslaten en andere keuzes maken? Soms is het spannend om stress los te laten uit angst om controle te verliezen. Door tijd en ruimte te maken om jezelf deze vragen te stellen zal je leven op een positieve manier gaan veranderen.
McGonigal legt daarnaast uit over het verband tussen het neurohormoon oxytocine en stress. Oxytocine wordt ook wel het knuffelhormoon genoemd, omdat het vrijkomt als je iemand knuffelt. Dat is echter maar een klein deel van wat dit neurohormoon doet, het stelt de sociale instincten van je brein bij, het laat je dingen doen die relaties versterken, het maakt dat je verlangt naar fysiek contact met mensen die je lief hebt en verhoogt je empathie. Oxytocine is daarnaast een stresshormoon, het wordt door je hypofyse verspreid als deel van je stressreactie net zoveel als de adrenaline die je hart bijvoorbeeld sneller doet kloppen. Als oxytocine wordt afgegeven bij een stressreactie motiveert dat je om steun te zoeken bij anderen. Je biologische stressreactie zet je aan om iemand te vertellen hoe je je voelt in plaats van het op te kroppen. Je stressreactie wil ‘zeker weten’ dat je het opmerkt als iemand anders worstelt zodat je elkaar kan steunen. Je stressreactie wil dat je je omringt met mensen die je lief hebben als het leven moeilijk is. Oxytocine heeft dus invloed op je brein, maar ook op je lichaam. Een van de belangrijkste rollen van dit hormoon is het beschermen van je cardiovasculaire systeem tegen de effecten van stress. Het is een natuurlijke ontstekingsremmer en helpt je bloedvaten ontspannen tijdens stress. Ook heeft het invloed op het hart, het helpt je hartcellen te regenereren en te genezen van stress gerelateerde schade. Dit stresshormoon versterkt dus je hart. Al die fysieke voordelen van dit hormoon worden versterkt door sociaal contact en sociale steun. Als je onder stress contact zoekt met anderen om steun te krijgen (of geven) dan maak je meer van deze hormonen aan. Je stressreactie wordt dan gezonder en je herstelt sneller van de stress. Je stressreactie bezit dus een ingebouwd mechanisme voor stressveerkracht en dat mechanisme is: verbinding met andere mensen!
Een Amerikaans onderzoek onder 1000 volwassenen tussen de 34 en 93 jaar stelde de deelnemers de vraag: ‘Hoeveel stress ondervond je het afgelopen jaar?’ Ook vroegen ze: ‘Hoeveel tijd spendeer je met het helpen van vrienden, familie en buren en mensen in je gemeenschap?’ Ook volgde de onderzoekers weer heel nauwkeurig de cijfers van sterfgevallen. Uit dit onderzoek bleek dat elke grote stressvolle levensgebeurtenis zoals financiële problemen of een familiecrisis de kans op sterven met 30% verhoogt, maar dat ging niet voor iedereen op. Mensen die veel tijd spendeerden met het zorgen voor anderen, hadden geen verhoogde kans te sterven door stress. Ook uit dit voorbeeld blijkt dat de schadelijke effecten van stress op je gezondheid niet onvermijdelijk zijn, maar hoe je denkt en je gedraagt kan je stresservaring wel transformeren. Als je kiest om je te verbinden met anderen en steun te vragen of steun te geven creëer je veerkracht. Dit is uiteraard geen pleidooi voor meer stress in je leven, maar stress geeft toegang tot je hart. Het medelevende hart vindt vreugde en betekenis in verbinding met anderen en je fysieke kloppende hart werkt hard om je kracht en energie te geven, stelt McGonial. Als je ervoor kiest om stress zo te bekijken kun je beter met stress omgaan. Kies ervoor om betekenis in je leven na te streven in plaats van ongemak proberen te vermijden. Jaag na wat betekenis geeft in je leven en vertrouw jezelf dat je de stress die eventueel volgt aankunt.
Je hoeft jezelf niet kost wat het kost van stress te verlossen, het is voor je gezondheid vooral belangrijk om te leren goed met stress om te gaan. Accepteer stress het er af en toe eenmaal is, en zie een stressreactie als een hulpmiddel van je lichaam om met de uitdaging om te gaan. Zie stress zo en je lichaam gelooft je en je stressreactie zal gezonder worden.
Naarmate mannen ouder worden daalt het testosterongehalte in het lichaam van nature. Maar ook mannen tussen de 40 en 55 hebben volgens de World Health Organization al een testosterongehalte dat 50% lager ligt dan toen ze jongvolwassenen waren en dat heeft verschillende oorzaken. In dit artikel kun je meer lezen over deze oorzaken. Lees ook hoe je afname van testosteron zoveel mogelijk kunt voorkomen.
Het mannelijk geslachtshormoon testosteron wordt aangemaakt in de testikels en bijnieren (en bij vrouwen in lagere concentraties in de eierstokken en bijnieren). Bij mannen worden vanaf de puberteit in de zaadkanaaltjes van de testes continu zaadcellen gevormd. Tussen de zaadkanaaltjes liggen groepjes endocriene cellen die het hormoon testosteron produceren. Testosteron bevordert de aanmaak van zaadcellen in de testes en bevordert de ontwikkeling van de mannelijke secundaire geslachtskenmerken (ontwikkeling van beharing bijvoorbeeld en het groeien van het kraakbeen van het strottenhoofd waardoor de stembanden langer worden en de stem lager). Dit hormoon stimuleert de algehele spierontwikkeling en de spieropbouw. Het stimuleert ook vetverbranding, door de toename van spiermassa is namelijk meer vetafbraak mogelijk. Ook geeft dit hormoon daadkracht in stresssituaties. Het verbetert je humeur en vergroot je libido. Testosteron stimuleert ook een gezonde hartfunctie.
Volgens het Amerikaanse bureau voor statistiek hebben 13 miljoen mannen een te laag testosteronniveau en zorgt dit bij 70% van die mannen tot erectiestoornissen. Mannen (maar ook vrouwen bij een aantal van de symptomen) die een te laag testosteron gehalte hebben kunnen dit afleiden uit de volgende symptomen:
Zoals gezegd daalt het testosterongehalte in het lichaam als mannen ouder worden. De productie van dit hormoon begint te dalen vanaf het 25e levensjaar. Deze daling verloopt traag, een paar mannelijke hormonen per jaar. Maar volgens de World Health Organization (WHO) hebben mannen van 70 jaar nog maar 10-20% van het testosterongehalte in vergelijking met mannen van 25 jaar. De Amerikaanse gezondheidssite WebMD heeft research van de afgelopen jaren naast elkaar gelegd. Uit onderzoeken komt een duidelijke link tussen laag testosteron en andere medische aandoeningen. Het bleek dat van 2100 mannen boven de 45 jaar de kans op laag testosteron 2,4 keer zo groot was bij mannen met obesitas, 2,1 keer zo groot was bij mannen met diabetes en 1,8 keer zo groot bij mannen met hoge bloeddruk. Uit de onderzoeken bleek dat mannen met andere medische problemen en een lage weerstand ook meer kans hebben op afname van testosteron.
Maar er zijn meer factoren die invloed hebben op de daling van testosteron in het lichaam. In de afgelopen twintig tot dertig jaar is het testosteron bij mannen in het algemeen minder geworden door bijvoorbeeld:
In dit artikel gaan we niet in op manieren om testosteron kunstmatig te verhogen. Het gaat erom te zorgen dat je testosteronniveau goed op peil blijft en afname zoveel mogelijk te voorkomen. Een ongezonde levensstijl, dus slecht eten, slapen en te weinig bewegen, heeft een negatieve invloed op je testosteronspiegel.
Dit is een samenvatting van een uitgebreid artikel over dit onderwerp op de ledenwebsite van het Maximale Gezondheidsprogramma. Wanneer je persoonlijk advies wilt op het gebied van voeding en levensstijl gericht op bepaalde klachten die je misschien hebt of persoonlijke begeleiding voor meer energie of een gezond gewicht, dan kun je eens kijken of dit programma iets voor je is. Via een uitgebreide hormoonanalyse, persoonlijke coaching en advies op het gebied van gezondheid, voeding en beweging begeleiden we je graag naar meer energie en een gezond(er) lichaam.
Referenties
– Josephs RA, Mehta PH. Testosterone and cortisol jointly regulate dominance: evidence for a dual-hormone hypothesis. Horm Behav. 2010 Nov;58(5):898-906.
– Prasad AS, Mantzoros CS et al. Zinc status and serum testosterone levels of healthy adults. Nutrition. 1996 May;12(5):344-8.
– Hunt CD, Johnson PE. Effects of dietary zinc depletion on seminal volume and zinc loss, serum testosterone concentrations, and sperm morphology in young men. 1992 The American Society for Clinical Nutrition, Inc.
– Chang C, Choi J et al. Correlation Between Serum Testosterone Level and Concentrations of Copper and Zinc in Hair Tissue. Biological Trace Element Research. 14 June 2011.
– Shafiei Neek L, Gaeini AA et al. Effect of zinc and selenium supplementation on serum testosterone and plasma lactate in cyclist after an exhaustive exercise bout. Biol Trace Elem Res. 2011 Dec;144(1-3):454-62.
– Oluboyo AO, Adijeh RU. Relationship between serum levels of testosterone, zinc and selenium in infertile males attending fertility clini in Nnewi south east Nigeria. Afr J Med Med Sci. 2012 Dec;41 Suppl:51-4.
– Volek JS, Kraemer WJ. Testosterone and cortisol in relationship to dietary nutrients and resistance exercise. J Appl Physiol 1997 Jan;82(1):49-54.
– Corona G, Boddi V et al. The effect of statin therapy on testosterone levels in subjects consulting for erctile dysfunction. J Sex Med. 2010 Apr;7(4 Pt 1):1547-56. doi: 10.1111/j.1743-6109.2009.01698.x. Epub 2010 Feb 5.
– McInnes KJ, Smith LB et al. Low Levels of Testosterone May Raise Men’s Diabetes Risk. 2012
– Yale University. “Elevated Testosterone Kills Nerve Cells.” ScienceDaily. ScienceDaily, 27 September 2006.
– National Institutes of Health (Office of Dietary Supplements), Zinc fact sheet for health professionals, 2013.
– Hämäläinen E, Adlercreutz H et al. Diet and serum sex hormones in healthy men. J Steroid Biochem. 1984 Jan;20(1):459-64.
– Lee DM, Tajar A et al. Association of hypogonadism with vitamin D status: the European Male Ageing Study. Eur J Endocrinol. 2012 Jan;166(1):77-85. doi: 10.1530/EJE-11-0743. Epub 2011 Nov 2.
– Pilz S, Frisch S et al. Effect of vitamin D supplementation on testosterone levels in men. Horm Metab Res. 2011 Mar;43(3):223-5. doi: 10.1055/s-0030-1269854. Epub 2010 Dec 10.
– Brownlee K, Moore A, Hackney A. Relationship between circulating cortisol and testosterone: Influence of physical exercise. J Sports Sci Med. Mar 2005; 4(1): 76–83.
Wanneer je vooral vet hebt rond je buik, dan kan cortisol de oorzaak zijn. Cortisol wordt ook wel het stresshormoon genoemd. Het lichaam maakt cortisol aan bij stress, ook wanneer het stress ervaart door bijvoorbeeld slechte voeding of te weinig voeding (bij een streng dieet). Je lichaam gaat hierdoor alsnog (buik)vet opslaan. Lees hier effectieve tips voor een gezonde hormoonhuishouding en gewichtsafname, vooral rond de buik.
In dit artikel:
Cortisol wordt ook wel het stresshormoon genoemd, het is het hormoon dat het lichaam aanmaakt bij stress. Het dient om te kunnen vluchten of vechten in een levensbedreigende situatie. Stress is altijd een mechanisme van bescherming geweest, en daarom slaat het stresshormoon cortisol meer lichaamsvet op. Ooit, toen het nog helemaal niet vanzelfsprekend was dat we te eten hadden, was dit heel fijn voor het lichaam. Geen voeding is ook heel stressvol voor het lichaam, deze reageerde daarop met een ‘spaarstand’ en ging meer (buik)vet opslaan om te bewaren voor later.
Cortisol maakt het lichaam alert, en zorgt er indirect voor dat het lichaam stopt met voeding verbranden. Het lichaam heeft andere prioriteiten als we in een levensbedreigende situatie verkeren, alleen de stress die we tegenwoordig vooral ervaren is gelukkig meestal niet levensbedreigend. De bedoeling van cortisol is dat het kort en heftig in actie komt. Daarna heeft het lichaam dan ruimschoots de tijd om het weer af te breken. Tegenwoordig ervaren we veel vaker stress door files, deadlines, een gezins- en werkleven managen. Het lichaam kan, door deze aanhoudende stress, cortisol niet meer in balans houden en afbreken. Als resultaat van die dagelijkse stressreactie gedurende een langere tijd kun je in gewicht aankomen en eerder een buikje krijgen. Daarnaast gaat het lichaam er ook vanuit dat het een fysieke inspanning heeft moeten leveren na zo’n stressmoment en dat zal je eetlust stimuleren. Vervolgens zorgt het lichaam dat het reserves opslaat van wat je eet om je klaar te maken voor een volgende stressreactie.
Er zijn verschillende studies die aantonen dat er een relatie is tussen cortisol en gewichtstoename en minder gemakkelijk kunnen afvallen. Bijvoorbeeld een onderzoek onder vrouwen in 1994 en een onderzoek vanuit hetzelfde laboratorium onder 27 mannen in 1999. Hieruit bleek de relatie tussen toename van cortisol door stress en een toename van buikvet.
Wanneer de cortisol gewoon kort en heftig in actie komt helpt het juist om vet over het gehele lichaam af te breken en te gebruiken als energie om te vechten of vluchten (Djurhuus CB, Gravholt CH et al, 2002), maar buikvet wordt juist wel opgespaard als ‘reserve’ (Samra JS, Clark ML, 1998).
De problemen die ontstaan komen doordat het lichaam ‘te veel’ en ‘te lang’ stress ervaart. Het gevolg hiervan kan bijvoorbeeld insuline resistentie zijn waardoor je gemakkelijker in gewicht aankomt. Ook kan het leiden tot vermindering van spiermassa en een minder snelle stofwisseling.
Een streng dieet met een minimale hoeveelheid aan calorieën is ook stressvol voor het lichaam, en verhoogt het cortisol gehalte (Tomiyama, Mann et al, 2010). Hieruit kan volgens het onderzoek worden geconcludeerd dat een streng dieet op lange termijn niet zorgt voor gewichtsverlies, omdat het stressvol is voor het lichaam en de productie van cortisol verhoogd. Dit zijn twee factoren die er juist om bekend staan dat ze gewichtstoename veroorzaken, aldus dit onderzoek.
Ook de relatie tussen stress, cortisol en een grote eetlust ofwel de neiging tot te veel eten is vele malen wetenschappelijk onderzocht. Uit een literatuur onderzoek (Adams CE, Greenway FL et al) in 2011 bleek dat wanneer stresshormonen (zoals cortisol) toenemen, ook meteen het gehalte aan ghrelin in het lichaam toeneemt. Ghrelin is het hormoon dat de eetlust opwekt, het zorgt ervoor dat we meer eten en kan zelfs eetbuien uitlokken. Er is ook onderzocht en aangetoond (Dallman M, Pecoraro N et al, 2003) dat stress (en een verhoogde productie van cortisol) ervoor kan zorgen dat we meer trek hebben in ‘comfort food’, en dus in voedingsmiddelen met veel vetten, koolhydraten en veel calorieën.
Naast gewichtstoename en buikvet heeft de disbalans van cortisol nog meer negatieve effecten op de gezondheid.
De wetenschapper M. Spreng onderzocht het gevolg van langdurige verhoging van cortisol door geluid, bijvoorbeeld wanneer je aan een drukke verkeersweg woont. Ons gehoor blijft namelijk altijd open, ook tijdens de slaap. Volgens Spreng heeft de verhoging van cortisol op langere termijn vele nadelige gevolgen voor onze gezondheid zoals een hormonale disbalans, insuline resistentie, problemen met de darmen en zelfs cardiovasculaire problemen.
5 tips om cortisol levels te verlagen, stress te verminderen en buikvet te voorkomen en verminderen.
Probeer deze manieren stap voor stap in je leven te integreren en ervaar dat het niet alleen gemakkelijker wordt om gewicht te verliezen en een gezond gewicht te behouden, maar dat je ook meer plezier in het leven zal ervaren omdat je lekkerder in je vel zit.
Je kunt meer lezen over dit onderwerp op de ledenwebsite van ons Maximale Gezondheidsprogramma. Zou je graag een persoonlijke analyse van je hormoonhuishouding willen en persoonlijke begeleiding om weer in balans te komen, gewicht kwijt te raken en je energie terug te krijgen? Dan kun je kijken of mijn Maximale Gezondheidsprogramma iets voor je is. Het aantal plaatsen in dit programma is beperkt, wanneer je interesse hebt kun je dat via de pagina in deze link aangeven en dan nemen we contact met je op.
Referenties
Soms kun je plotseling een aantal kilo aankomen zonder dat je iets hebt veranderd aan je voedingspatroon of levensstijl. Hoe kan dat? Vaak heeft dit een hormonale oorzaak. In dit artikel bekijken we twee oorzaken van aankomen in korte tijd, zonder reden. Ook geven we oplossingen om je lichaam en je hormoonhuishouding weer in balans te brengen.
Wanneer je in korte tijd bent aangekomen zonder dat je daar een aanwijsbare reden voor kunt vinden, kan het zijn dat je hormoonhuishouding uit balans is geraakt. Je ervaart misschien ‘geen reden’, maar een reden is er wel degelijk. Ons hormonaal stelsel is een bijzonder sensitief systeem. Wat we eten, wat voor beweging we wel of niet doen, tekort aan voedingsstoffen, stress en onze levensstijl hebben veel invloed op onze hormonen. Natuurlijk zijn er meer mogelijke oorzaken, maar in dit artikel kijken we naar twee veel voorkomende redenen, die zomaar een duidelijke oorzaak kunnen zijn van het feit dat je bent aangekomen in korte tijd. Een combinatie van deze twee is ook mogelijk.
Je schildklier (thyroïd) is de regelaar van je stofwisseling en één van de belangrijkste organen in je hormonale stelsel. Los van het reguleren van je stofwisseling heeft de schildklier nog meer functies zoals het reguleren van je doorbloeding, verhogen van de warmteproductie in je lichaam en ondersteuning van werking van de gewrichten. De schildklier is supergevoelig voor invloeden van buitenaf en een ongezond voedingspatroon of een ongezonde levensstijl kan een trage schildklier (ook wel hypothyreoïdie genoemd) veroorzaken. Een te snel werkende en een te traag werkende schildklier heeft beide gevolgen voor je gezondheid. De trage schildklier komt het meeste voor en kan zowel ontstaan door verminderde productie van schildklierhormonen in de schildklier zelf, als door een minder goede omzetting van het langzame, niet actieve schildklierhormoon (T4) naar het actieve schildklier hormoon (T3). Als je naast de toename in je gewicht ook last hebt van weinig energie, somberheid, koude handen en voeten, vergeetachtigheid, vocht vasthouden, verlaagd libido of een droge huid, dan zijn dit ook symptomen die kunnen wijzen op een trage schildklier.
Uitgebreid onderzoek in 2008 (Fox S., gepubliceerd in ‘Archives of Internal Medicine’) toont een verband aan tussen de schildklieractiviteit en gewichtstoename. Uit het onderzoek blijkt dat vrouwen met een trage schildklier gemiddeld 2,3 kilo waren aankomen in een tijdsbestek van maximaal 3,5 jaar. Mannen met een trage schildklier waren gemiddeld 1,3 kilo aangekomen.
Een medische publicatie (Kostoglou-Athanassiou L en Ntalles K, Hippokratia Medical Journal 2010) over een trage schildklier geeft aan dat er meer redenen kunnen meespelen voor gewichtstoename, maar dat het goed mogelijk kan zijn dat een trage schildklier een rol speelt wanneer iemand in korte tijd ongeveer 3-6 kilo aankomt zonder anderen klachten, die niets te maken hebben met de schildklier, of leefstijlveranderingen.
De U.S. National Library of Medicine, A.D.A.M, onder toezicht van the American Accreditation HealthCare Commission, geeft gewichtstoename aan als ‘vroeg’ symptoom om een trage schildklier te herkennen.
Er kunnen verschillende oorzaken zijn voor een traag werkende schildklier. Teveel stress, en daardoor een hoge productie van het stress hormoon cortisol (zie ‘reden 2’), kan zorgen voor een verminderde omzetting van T4 naar actief T3. Ook kan er een gebrek aan jodium zijn, want te weinig jodium in onze voeding leidt op lange termijn tot een traag werkende schildklier. Jodium haal je vooral uit zeegroentes, zoals wakame, nori, kelp noodles of irish moss. Het zit daarnaast ook in peterselie, vis, havermout en bananen. De schildklier is verder gevoelig voor een teveel aan zware metalen in het lichaam. Deze krijgen we bijvoorbeeld binnen door amalgaamvullingen (die voor 50% uit kwik bestaan) en zware metalen uit blik of andere verpakkingen van voeding. Met spirulina help je het lichaam om te ontgiften en deze stoffen kwijt te raken. Wanneer je veel peulvruchten of soja eet dan krijg je veel van de stof fytinezuur binnen. Jodium wordt door deze stof aangetrokken en daarna uitgescheiden uit het lichaam. Waardoor op lange termijn de schildklier trager kan gaan werken. Gefermenteerde soja kun je trouwens wel gewoon eten. Een tekort aan andere mineralen en voedingsstoffen zoals selenium kan ook een oorzaak zijn, selenium is nodig voor de omzetting van T4 naar T3. Een verslechterde leverfunctie, door veel alcohol of chronisch gebrek aan vitamines en mineralen (die zijn nodig voor ontgifting) kan leiden tot minder omzetting van T4 naar T3. En wanneer je voor lange perioden belangrijke voedingsgroepen als eiwitten en koolhydraten (ook geen complexe koolhydraten) eet, kan dit leiden tot een trage schildklier. Kies dan voor andere bronnen van eiwitten zoals eiwitpoeder uit bruine rijst of hennep eiwitpoeder om op de langere termijn geen trage schildklier te ontwikkelen.
Wanneer we stress ervaren maakt het lichaam het hormoon cortisol aan. Dit is het hormoon dat je alert maakt en ervoor zorgt dat je ’s morgens wakker wordt en zin hebt om op te staan. Het is ook het hormoon dat je eetlust stimuleert en zorgt dat het lichaam reserves opslaat van wat je eet. Die reserves worden bijvoorbeeld opgeslagen als vet rond je buik, om het lichaam klaar te maken voor een volgende stressreactie. De manier waarop ons lichaam van nature op stress reageert, is in principe gezond. Zodra we in een stressvolle situatie terechtkomen, maakt ons lichaam het kortwerkende stresshormoon adrenaline aan, dat ons op slag startklaar maakt om te vechten of te vluchten. Ooit kwam dit goed van pas als we een wild dier tegen het lijf liepen, maar onze manier van leven is tegenwoordig natuurlijk totaal anders. De fysieke bedreiging van een wild dier of een vijand heeft plaats gemaakt voor andere stressvolle situaties zoals file, te laat komen, een deadline, faalangst, geldzorgen, relatieproblemen of een reorganisatie op werk. Je lichaam maakt voor deze, meer mentale stress situaties, ook die hormonen aan. Arts Shawn Talbott, voormalig directeur van the University of Utah Nutrition Clinic en auteur van ‘The Cortisol Connection’ legt in zijn boek uit dat dit nou juist het probleem is. We zijn dan gefrustreerd of zelfs boos en kunnen dit niet ‘lichamelijk ontladen’ zoals dat vroeger wel kon omdat we letterlijk gingen vechten of rennen (vluchten) voor dat wilde dier. Waarmee we ook meteen calorieën verbranden. Jouw neuro-endocrien systeem ‘weet’ niet dat jij niet daadwerkelijk fysiek gaat vechten of vluchten, en zal gewoon een signaal afgeven dat je voedingsvoorraad moet worden aangevuld waardoor je trek krijgt. Volgens Talbott kan gewichtstoename een gevolg zijn en zal het lichaam het vet vooral rond de buik opslaan.
Kort na de adrenalinestoot maakt het lichaam altijd cortisol aan. Cortisol wordt aangemaakt in de bijnieren en zorgt voor herstel van het evenwicht in je hormoonbalans. De energie die jij snel opbrandt onder invloed van de adrenaline, wordt via de cortisol aangevuld. Het hormoon cortisol zorgt ervoor dat de bloedsuikerspiegel stijgt waardoor je energie en doorzettingsvermogen krijgt. Zoals gezegd stimuleert cortisol je eetlust en zorgt voor vetopslag, omdat het lichaam zich klaar wil maken voor een volgende stressreactie.
Een onderzoek (Epel E, Jimenez S et al, 2004) onder medische studenten, die zichzelf emotie-eters noemden, toonde een verband aan tussen emotie-eten tijdens een stressvolle periode en hoge levels van cortisol in het lichaam (getest via de urine). In vergelijking met een periode waarin de studenten geen stress hadden. Ook kwamen ze daarvan aan in gewicht. De studenten werden getest tijdens de stressvolle examenperiode en ook tijdens de zomervakantie.
Laboratoriumonderzoek onder 59 vrouwen in 2000 (Epel E, McEwen B et al) liet zien dat vrouwen die vet rond de buik hadden, ook hogere levels van cortisol in het lichaam hadden in vergelijking met vrouwen die vet vooral rond de heupen hebben. Zij bleken ook meer last te hebben van stress en maakten meer cortisol aan in stressvolle situaties. Dit zou bevestigen dat cortisol aangemaakt door stress mogelijk bijdraagt aan meer buikvet. De onderzoekers denken dat er bovendien een link is met een hoger risico op stressgerelateerde ziekten. Deze uitkomst kwam overeen met verschillende eerdere onderzoeken waaronder een uit 1992 (Marin P, Darin N, et al) en een uit 1994 (Moyer A, Rodin J, et al).
Het bestrijden van stress is dus van belang voor je gewicht en gezondheid. Stress wordt veroorzaakt door allerlei gebeurtenissen en omstandigheden, waar je niet altijd invloed op kunt uitoefenen. Aan de omstandigheden of situatie kun je niet altijd meteen iets veranderen. Wat je wel in de hand hebt is hoe je omgaat met stress. Je kunt leren om met stress om te gaan. Je hebt namelijk meer invloed op stress dan je misschien ervaart op het moment zelf en je kunt dat ook trainen. Bijvoorbeeld door afstand te nemen om inzicht te krijgen. Schrijf de situatie bijvoorbeeld eens op papier zoals deze is, zonder waardeoordelen of emoties. Schrijf op een ander vel papier wat je voelt over de situatie, je angsten, je emoties en hoeveel stress je ervaart. Ga vervolgens even wat anders doen, iets waar je even van kunt ontspannen. Bekijk op een later moment de blaadjes weer. Je hebt nu wat meer afstand. Kijk of er iets is veranderd in de emoties die je voelde. Waarschijnlijk kun je de situatie al met meer rust en minder emotie zien dan daarvoor. Zodra je in staat bent om een situatie te zien zoals deze is, zonder dat je daar meteen veel emoties bij voelt, ben je al op weg naar een eventuele oplossing. Door de situatie waarin je terecht bent gekomen los te zien van de emotionele reactie, creëer je ruimte voor nieuwe gedachten en perspectieven.
Uit recent onderzoek van de Concordia University in Canada (Jobin J, Wrosch C et al 2013) bleek dat het stresshormoon cortisol stabieler is bij mensen met een positieve persoonlijkheid. Voor het onderzoek onder volwassenen boven de zestig werd vijf keer per dag speeksel afgenomen en werd de deelnemers gevraagd om aan te geven in hoeverre ze stress hadden in bepaalde situaties. Pessimisten hadden een hoger basis stressniveau dan optimisten. Ook kwam het cortisolniveau ook moeilijker weer terug in balans bij pessimisten. Positief denken helpt dus zeker.
Meer rust en balans lijkt misschien voor de hand liggend, maar juist rust is wat veel mensen met stress zichzelf ontzeggen. Neem elke dag wat rusttijd en doe dan iets leuks voor jezelf. Meditatie en yoga zijn ook heel goed voor meer balans en rust. Steeds meer onderzoeken wijzen uit dat er een direct verband bestaat tussen yoga en meditatie en een lager cortisolniveau. Bijvoorbeeld onderzoek in 2013 van de University of California (Jacobs T et al.). Voor dit onderzoek gingen 57 mensen drie maanden naar een retraite waar ze mediteerden, maar ook leerden over ademhaling en hoe ze een meer positieve staat van ‘zijn’ konden ervaren. Hun speeksel werd zowel voor als na de retraite afgenomen om het cortisolniveau te meten, daarnaast vulden ze ook vragenlijsten in over stress in allerlei situaties en hoe ze daar mee omgingen. Alle deelnemers waren meer ‘mindful’ en meer in balans na de retraite, maar er werd ook daadwerkelijk minder cortisol gemeten in het speeksel. Dit onderzoek bevestigt eerdere onderzoeken, zoals een onderzoek van the National Academy of Sciences (2007) die aantoonde dat meditatietraining het lichaam helpt om cortisol te verlagen en angst en vermoeidheid helpt verminderen. In 2008 bleek uit een onderzoek in the Journal of American College Health ook dat meditatie stress kan verminderen.
Ook aarden helpt om het cortisolgehalte in balans te brengen. Aarden betekent letterlijk contact maken met de aarde, bijvoorbeeld door je schoenen en sokken uit te trekken en een kwartiertje tot dertig minuten op je blote voeten op het gras of in het zand te gaan staan. De aarde brengt een subtiel elektrisch signaal voort dat ons lichaam helpt om gezond te functioneren. Wetenschappelijke onderzoeken (Ghaly & Teplitz, 2004 en Chevalier et al. 2012) hebben aangetoond dat dit het cortisolgehalte in balans brengt, wat een positief effect heeft op stress en angsten en waardoor je minder snel vet opslaat. Er zijn ook speciale aardingsmatten of aardingslakens te krijgen om op te slapen.
Uiteindelijk gaat het erom je lichaam van binnen gezond te maken en je hormoonhuishouding in balans te krijgen. Dit levert je niet alleen minder vet en gewichtsverlies op, maar ook een mooiere huid, meer energie en een betere algehele gezondheid. Uiteraard adviseren wij bij klachten altijd om dit te laten checken bij een regulier of complementair arts. Onze adviezen zijn nooit in conflict met die van een arts en zijn bedoeld om klachten te voorkomen en verminderen door het lichaam van binnen gezond(er) te maken door de juiste aanpassingen in je voedingspatroon en levensstijl.
Kun je meer hulp en begeleiding gebruiken op het gebied van vet verbranden of afvallen? Ons programma de Superverbrander Methode helpt je om in 8 weken tijd overtollig vet en gewicht te verliezen door je lichaam van binnen gezond te maken en je hormoonhuishouding in balans te brengen. Ook kun je bij ons terecht voor een persoonlijke analyse van je hormoonhuishouding.
Slechte vertering en aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel komen heel veel voor en kunnen allerlei vervelende klachten geven. In dit artikel lees je over de oorzaken van slechte vertering en hoe je van deze klachten af kunt komen.
In dit artikel:
De belangrijkste functie van het spijsverteringsstelsel is om voeding af te breken zodat voedingstoffen door het lichaam kunnen worden opgenomen om het lichaam energie te geven, te helpen groeien en te herstellen. Als dit proces wordt verstoord geeft het lichaam een signaal aan je af in de vorm van een of meer symptomen als brandend maagzuur, obstipatie en/of buikpijn na het eten. Maar, naast deze lastige klachten, kan een niet goed functionerende spijsvertering veel meer invloed op je gezondheid hebben. Bij een niet goed werkende spijsvertering krijgen de voedingsstoffen die je binnen krijgt, zelfs de voedingsstoffen die afkomstig zijn van gezonde biologische producten en superfoods, geen kans op goed opgenomen te worden door je lichaam. Omdat de opname van voedingsstoffen in je darmen begint, liggen de darmen aan de basis van een balans of disbalans in je hormoonhuishouding, een sterk of een zwak immuunsysteem, een versnelde veroudering of juist verjonging van je lichaam. Je spijsvertering is dus de basis van je interne gezondheid.
Maar liefst 1 op de 5 mensen heeft regelmatig last van darmklachten en elk jaar bezoeken een half miljoen Nederlanders hun huisarts met darmklachten. Naast obstipatie, buikpijn na het eten en diarree is ook brandend maagzuur een veel voorkomende klacht. 1 op de 5 Nederlanders schijnt wekelijks last te hebben van brandend maagzuur en maar liefst twee miljoen Nederlanders gebruiken dagelijks maagzuurremmers zo stelde de Radbout Universiteit Nijmegen eerder dit jaar. Zij gaven een persbericht uit waaruit blijkt dat maagzuurremmers juist allerlei klachten en een tekort aan magnesium kunnen veroorzaken. In zijn boek Waarom maagzuur goed voor je is legt Dr. J. Wright, medisch directeur van de Tahoma kliniek in Renton Amerika, uit dat de symptomen van brandend maagzuur en een slechte spijsvertering niet het gevolg is van een teveel aan maagzuur, maar vaak juist van een tekort. In tegenstelling tot wat lang werd gedacht, en in dat geval zijn maagzuurremmers al zeker niet de juiste oplossing. Het produceren van maagzuur kost je lichaam veel energie, dus je kunt je ook vermoeid voelen en het gevoel hebben dat het verteren van je voedsel moeizaam gaat.
De mogelijke symptomen van spijsverteringsproblemen nog even op een rijtje; slechte adem, boeren, brandend maagzuur, opgeblazen gevoel, winderigheid na maaltijden, voedselallergie, tandbederf en tandvleesaandoeningen, diarree of verstopping, misselijkheid of diarree na het nemen van supplementen, chronische darminfecties, parasieten of wildgroei van schimmels (candida), onverteerd eten in de ontlasting of plakkerige ontlasting, urineweginfecties, vaginale infecties, premenstrueel syndroom (PMS), amenorroe (wegblijven van menstruatie), impotentie, verlies van libido of onvruchtbaarheid, acne en andere huidirritaties zoals couperose, huid die gemakkelijk blauwe plekken krijgt, huidinfecties, eczeem, zwakke of afbrokkelende vingernagels, ijzertekort, vermoeidheid, depressie, hoofdpijn of migraine, wazigheid, verlaagde weerstand, spieratrofie, gewrichtspijn en krampen en gewichtstoename.
Het spijsverteringsstelsel is een ingenieus systeem, dat zelf over een dynamisch mechanisme beschikt om ervoor te zorgen dat de darmflora in balans blijft. Toch is het milieu in je spijsverteringsstelsel erg kwetsbaar en kan op allerlei manieren worden verstoord zegt wetenschapper F. Guarner naar aanleiding van zijn onderzoek Gut flora in health and disease gepubliceerd in The Lancet in 2003. Veel voorkomende oorzaken van een niet goed functionerende spijsvertering zijn een ongezond voedingspatroon, stress, voedselallergie of intolerantie en hormonen.
Een ongezond voedingspatroon
De schappen van onze supermarkten liggen vol bewerkte voedingsmiddelen waar veel koolhydraten, transvetten, kunstmatige zoetstoffen, kleur- en smaakstoffen en conserveringsmiddelen in zitten, maar die weinig gezonde voedingsstoffen bevatten. Veel mensen halen tegenwoordig het overgrote deel van hun dagelijkse calorieën dus uit sterk bewerkte voedingsmiddelen met een lage voedingswaarde. De miljoenen bacteriën en schimmels die in de darmen leven, ook wel de darmflora genoemd, helpen het lichaam mee om alle voeding die het binnen krijgt af te breken en produceren tijdens dit proces belangrijke stoffen zoals vitamine B en K, die het lichaam hard nodig heeft. Bovendien breken deze micro-organismen bepaalde voedingsstoffen af die het lichaam anders niet zou kunnen opnemen: zo worden koolhydraten omgezet in eenvoudige suikers en eiwitten in aminozuren. Auteurs David en Anne Frahm zeggen in hun boek Healthy Habits: 20 Simple Ways to Improve your Health uit 2003 “Wie te veel bewerkte voeding, granen en suikers eet voedt daarmee ook de slechte bacteriën en schimmels in het lichaam die daardoor de mogelijkheid krijgen om zich snel te vermenigvuldigen.” Ook vermoeden onderzoekers dat gepasteuriseerde voedingsmiddelen, waar behalve slechte ook alle goede bacteriën uit zijn verwijderd, niet bijdragen aan een evenwichtige darmflora. Uit onderzoek, beschreven in het artikel Obesity linked to microbes in USA Today in 2006, blijkt dat een disbalans in de darmflora daarnaast kan leiden tot gewichtstoename en obesitas, zelfs als je op dat moment bezig bent met lijnen.
Stress
Om optimaal je voeding te kunnen verteren is het belangrijk om ontspannen te zijn. Spanning en stress hebben invloed op de neurotransmitter acetylcholine en een tekort aan maagzuur kan daarvan het gevolg zijn. Stress heeft ook een belangrijke invloed op het milieu in de darmen. Zodra je last hebt van stress zal de zuurtegraad (pH-waarde) in je spijsverteringskanaal veranderen, zo schrijven Shelley Young & Robert Young in hun boek The pH-miracle: Balance your diet, reclaim your health. Als je af en toe last hebt van stress, bijvoorbeeld wanneer je onder druk staat voor een examen of belangrijk evenement, kan je lichaam die stress makkelijk opvangen, en zodra de stress is verdwenen zal de zuurtegraad in je lichaam ook snel weer herstellen naar een normaal niveau. Bij mensen met chronische stress of spanning krijgt de zuurtegraad geen kans om zich te herstellen en kan de pH-waarde in je spijsverteringsstelsel zorgen voor irritatie en ontstekingen, aldus Young & Young.
Voedselallergie en intoleranties
Veel mensen zijn gevoelig voor bepaalde voedingsmiddelen en hebben last van een voedselallergie of –intolerantie zonder dat ze het zelf doorhebben. Vooral kinderen zijn vaak allergisch voor pinda’s, noten, melk, vis en eieren. Volwassenen zijn vaak gevoelig voor tarwe en gluten (vooral gliadine), pinda’s, noten, vis, schaal- en schelpdieren en soja. Onderzoekers van de University of Michigan School of Public Health (2010) vermoeden dat de moderne hygiëne en het gebruik van antibacteriële producten ertoe leiden dat we veel te weinig worden blootgesteld aan goede bacteriën die ons beschermen tegen allergieën en overgevoeligheidsreacties, omdat die door de antibacteriële producten worden gedood.
Hormonen
In westerse landen hebben vrouwen tot wel drie keer vaker last van spijsverteringsproblemen dan mannen. Hiernaar wordt nog onderzoek gedaan, maar de eerste onderzoeksrapporten zoals gepubliceerd in The American Journal of Gastroenterology (2003) laten zien dat de vrouwelijke hormonen oestrogeen en progesteron een invloed hebben op de darmflora. In de twee weken voor de menstruatie, wanneer de productie van vrouwelijke hormonen afneemt, hebben veel vrouwen meer last van een opgeblazen gevoel, en vlak voor de menstruatie komen daar vaak ook nog andere spijsverteringsklachten bij. Onderzoek wijst uit dat dit komt omdat de spijsvertering in de aanloop naar de menstruatie vertraagt. Na de overgang hebben vrouwen vaak langere perioden last van een opgeblazen gevoel. Volgens onderzoekers kan dat duiden op een sterk verband tussen de afname van vrouwelijke hormonen en spijsverteringsproblemen.
Voor een goede spijsvertering is het belangrijk dat je voldoende ‘goede bacteriën’ in je darmen hebt, want deze bacteriën beschermen je via allerlei mechanismen tegen kwaadaardige indringers van buiten en houden je lichaam gezond. Goede bacteriën hebben een aantal belangrijke functies. Ze houden ‘slechte bacteriën’ op afstand. De goede bacteriën geven niet alleen stoffen af waarmee de slechte bacteriën worden gedood, wetenschappelijke onderzoekers zoals A. O’Hara beschreven in hun publicatie The gut flora as a forgotten organ (2006) ook hoe de goede bacteriën je lichaam vertellen hoeveel voedingstoffen ze nodig hebben en hoe je lichaam daarop reageert door genoeg te eten, maar niet teveel, zodat een te grote hoeveelheid slechte bacteriën vanzelf afsterft. Goede bacteriën ondersteunen daarnaast het immuunsysteem, in het algemeen, maar ook specifiek in de darmen. Goede bacteriën spelen een essentiële rol bij de ontwikkeling en werking van de van het immuunsysteem in je spijsverteringsstelsel. Ook helpen ze bij de aanmaak van antilichamen tegen ziekteverwekkers. Ongeveer 80% van alle cellen van je immuunsysteem bevinden zich in het spijsverteringskanaal, daarom zijn gezonde darmen zo belangrijk zijn voor je algehele gezondheid. Als je spijsvertering niet goed genoeg werkt, voel je je niet alleen minder lekker en neem je niet alleen minder efficiënt voedingsstoffen op, ook je weerstand lijdt eronder. Wetenschapper Ulrich Steinhoff stelt in zijn wetenschappelijke publicatie uit 2005 (Who controls the crowd) dat je jezelf hierdoor minder goed kunt verweren tegen aandoeningen en ziekten. Goede bacteriën verteren en absorberen bepaalde koolhydraten. Zonder goede bacteriën is je lichaam niet in staat om bepaalde soorten zetmeel, vezels en suikers te verteren. De goede bacteriën in je spijsverteringskanaal zetten deze koolhydraten om in belangrijke energiebronnen en voedingstoffen, aldus C. Sears in zijn wetenschappelijke publicatie A dynamic partnership: celebrating our gut flora (2005).
Probiotica-houdende producten bevatten gezonde bacteriën die de natuurlijke balans van de darmflora kunnen helpen herstellen zodat de spijsvertering kan verbeteren. Voorbeelden van voeding met probiotica zijn biologische zuurkool, komboecha, tempeh en rauwe melkkefir. Probiotica lijken een gunstig effect te hebben bij verstopping en ook diarree, zo blijkt uit wetenschappelijke onderzoeken, maar er zijn ook onderzoeken die dit juist weer ontkrachten. Er zal dus meer wetenschappelijk onderzoek nodig zijn om het effect van probiotica te bewijzen. De Maag Lever Darm Stichting adviseert mensen met verstopping of diarree voldoende beweging, vocht en vezels met eventueel probiotica als aanvulling.
Enzymen worden ook wel ‘de levensvonk’ genoemd en zijn eigenlijk speciale eiwitten die chemische reacties in onze cellen kunnen uitlokken of versnellen. Enzymen optimaliseren het natuurlijke reinigingsproces en de spijsvertering in het lichaam, aldus de Amerikaanse voedings- en raw food deskundige David Wolfe. Normaal gesproken koken we onze voeding waardoor de meeste enzymen verdwijnen voordat we er een hap van nemen. De enzymen die overblijven heeft het lichaam vervolgens nodig om het eten te kunnen verteren en kan deze niet meer gebruiken voor reiniging en de spijsvertering. Wanneer je groente rauw eet worden al deze waardevolle enzymen behouden en kunnen zo ons lichaam helpen bij reiniging en bij een optimale spijsvertering. Een gebrek aan enzymen wordt ook wel in verband gebracht met chronische en degeneratieve ziektes.
Problemen met de spijsvertering en darmen kun je op een eenvoudige en natuurlijke manier voor een groot deel voorkomen en bestrijden door een aantal aanpassingen door te voeren op je boodschappenlijstje en dus in je voedingspatroon. Rood vlees, suikers, snelle koolhydraten, schimmel- en gisthoudende voedingsmiddelen (ook champignons) en alcohol kun je beter weglaten.
Veel mensen hebben al jaren last van spijsverteringsproblemen en weten niet beter dan dat het een bijna onvermijdelijk onderdeel van henzelf is, en ook veel artsen zeggen vaak dat je er maar mee moet leren leven. Toch is het verbeteren van het milieu in je darmen vaak al een groot deel van de oplossing. Het komt neer op het vinden van de juiste balans tussen de goede en slechte bacteriën in het spijsverteringsstelsel. Zodra je darmflora weer in evenwicht komt, zul je merken dat veel of mogelijk alle symptomen die je had verdwijnen. Je zult je veel lekkerder, energieker, gezonder en sterker voelen. Bovendien ben je beter in staat om blijvend gewicht te verliezen en zul je er beter uitzien, omdat je lichaam nu in staat is om gezonde voedingsstoffen die het dagelijks nodig heeft ook echt in zich op te nemen.
Wil je meer te weten komen over een slechte vertering en wat je daaraan kunt doen, dan staat er een uitgebreide versie van dit artikel op de website voor leden van mijn Maximale Gezondheidsprogramma. In dit programma krijg je een persoonlijke analyse van je hormoonhuishouding en persoonlijke begeleiding om je spijsvertering te verbeteren, meer in balans te komen, gezonder te worden en meer energie terug te krijgen. Het aantal plaatsen in het programma is beperkt.
