Voeding na operatie – zo herstel je het snelst

Als je een operatie moet ondergaan is gezond eten waarschijnlijk niet je eerste zorg. Een operatie is een ingrijpende gebeurtenis met gezondheidsrisico’s die al je aandacht in beslag nemen. Misschien gebruik je eten dan wel eerder als een manier om de spanning te dempen en jezelf te troosten dan als een manier om je gezondheid te verbeteren. Maar juist rondom een operatie is goede voeding heel belangrijk. Het kan de risico’s van de operatie verkleinen en je herstel flink versnellen. Lees in deze blog welke voeding je daarmee het beste kan helpen.

In dit artikel:

• Waarom goede voeding bij een operatie essentieel is
• Waarom de kans groot is dat je ondervoed een operatie ingaat
• Deze voedingsstoffen moet je zeker binnenkrijgen voor een operatie
• Wat kun je het beste eten rondom een operatie?

Goede voeding na een operatie (en waarom dit essentieel is)

Een fruitschaal na een operatie zijn we nog wel gewend. Maar jammer genoeg zijn er weinig bezoekers die een grote mand verse groenten voor je meenemen. Groenten bevatten van alle voeding de meeste nutriënten en rondom een operatie heeft je lichaam alle bouwstoffen en nutriënten extra hard nodig. Ten eerste om de schade aan weefsels te herstellen. Maar ook omdat de stress die een operatie in je lichaam veroorzaakt maakt dat je veel nutriënten verbruikt en eerder ontstekingen krijgt. Ook ben je na een operatie vatbaarder voor infecties en complicaties door de verzwakking van je lichaam. Een goed functionerend immuunsysteem is dan essentieel.

Wanneer de vitaminestatus van het lichaam niet optimaal is kan dit leiden tot langzamer herstel na operatie, meer en ernstigere complicaties, vertraagde wondgenezing en een verminderde werking van het afweersysteem. Uit recent onderzoek blijkt dat een verbetering in het dieet van mensen die een operatie moeten ondergaan zelfs de kans op overlijden en cognitieve achteruitgang kan verminderen (Ruiz-Nunez, 2015)[1]. Aandacht voor dieet voor de operatie heeft ook meetbaar effect op de rehabilitatie, blijkt uit recent onderzoek. Patiënten die voor de operatie aan een programma meededen met lichamelijke beweging, ontspanningsoefeningen en voedingscoaching met o.a. eiwit-aanvulling konden twee maanden na de operatie significant verder lopen dan patiënten die dit allemaal niet hadden gedaan (Gillis, 2014)[2].

De onderzoeken naar goede voeding rondom een operatie laten ook zien dat het belangrijk is om al voor de operatie te beginnen met het aanvullen van je nutriënten. De standaard benadering in ziekenhuizen is dat patiënten pas na een operatie extra voedingsstoffen krijgen toegediend zoals eiwitten, vitamines en probiotica, vaal via vloeibare voeding. Je hebt er echter veel meer aan als je zorgt dat je al een aantal weken voor de operatie extra nutriënten binnenkrijgt uit volwaardige voeding. Het lichaam neemt nutriënten namelijk het beste op als ze op de natuurlijke manier ‘verpakt’ zitten (Jakobs, 2009)[3].

“Surgery is like a sport and we have to be the trainers. If you’re not well trained, if you’re not ready for surgery, you’re not going to do well.”[4]

Waarom de kans groot is dat je ondervoed een operatie ingaat

Bovendien is het geen overbodige luxe om al voor de operatie te beginnen met nutriënten aan te vullen. Want voor bijna alle Nederlanders geldt dat ze te weinig voedingsstoffen binnenkrijgen. Van de Nederlandse volwassenen tot 69 jaar eet slechts 10% van de vrouwen en 6% van de mannen de aanbevolen hoeveelheid fruit. Voor groente is de situatie nog zorgwekkender: maar 5% van alle mannen en vrouwen eten de aanbevolen hoeveelheid. Van de kinderen tussen 7 en 18 jaar eet 1% de aanbevolen hoeveelheid groente, en 5% de aanbevolen hoeveelheid fruit (Van Rossum, 2011).[5]

En dan te bedenken dat deze voedingsnormen van de gezondheidsraad eigenlijk minimale hoeveelheden zijn. Voor het optimaal functioneren van alle processen in je lichaam heb je van de meeste voedingsstoffen eigenlijk meer nodig. Dat geldt zeker als je een operatie in gaat. Met name bij ouderen is de kans groot dat ze ondervoed een operatie ingaan (Somanchi, 2011)[6]. De vitamine D status is bij veel mensen boven de 50 jaar bijvoorbeeld onvoldoende. Vitamine D is een belangrijke voedingsstof voor goed herstel. Uit het voedingsstatusonderzoek blijkt dat ongeveer 40% van de Nederlandse vrouwen ouder dan 50 jaar een matig tot te lage vitamine D-status heeft (Verkaik-Kloosterman, 2011)[7].

Deze voedingsstoffen moet je zeker binnenkrijgen voor een operatie

Je lichaam heeft na een operatie alle bouwstoffen en nutriënten en extra calorieën hard nodig voor alle herstelwerkzaamheden. Er zijn echter een aantal voedingsstoffen die een speciale rol spelen bij herstel van een operatie.

1. Eiwitten en arginine – bouwstoffen voor beschadigd weefsel

Eiwitten zijn vooral belangrijk voor herstel van beschadigd weefsel. Eiwit uit voeding levert de aminozuren die het lichaam nodig heeft als bouwstoffen voor lichaamsweefsel. Eiwitrijk voedsel helpt je lichaam ook om infecties en ontstekingen tegen te gaan, onder andere doordat ze de bloedsuikerspiegel stabiliseren (McLaughlin, 2015)[8]. Het is daarom belangrijk dat je alle essentiële aminozuren binnen krijgt die het lichaam niet zelf kan aanmaken via hoogwaardige eiwitten.

Eén van de belangrijkste aminozuren voor herstel na een operatie is arginine. Arginine speelt een belangrijke rol in het goed functioneren van het immuunsysteem, zeker als er extra stress in het lichaam is zoals bij een operatie. Het lichaam heeft arginine nodig om witte bloedcellen aan te maken en voor een snelle reactie van T-cellen die belangrijk zijn om snel op ontstekingen te kunnen reageren (Hegazi, 2014)[9].

2. Omega 3 vetzuren – goed voor het immuunsysteem en ontstekingsremmend

Omega 3 vetzuren zijn belangrijk voor het immuunsysteem. Met name het visvetzuur EPA is belangrijk als voorloper voor prostaglandines, een soort signaalmoleculen. Die worden afgegeven door immuuncellen zodat er snel gereageerd kan worden op schadelijke indringers als virussen en bacteriën (O’Leary, 1996)[10]. De dierlijke omega 3 vetzuren EPA en DHA hebben ook een ontstekingsremmende werking (Simoupoulos, 2002)[11]. Dit is ook één van de redenen dat EPA helpt om spiermassa te behouden tijdens de herstelperiode (Ryan, 2009)[12]. Lees in mijn blog over omega-3 vetzuren waarom de dierlijke vetzuren werkzamer zijn in het lichaam dan het plantaardige vetzuur ALA.

3. Vitamine D – minder infecties en gezonde botten

Vitamine D blijkt ook een hele belangrijke rol te spelen in goed herstel na een operatie. Onderzoek laat zien dat voldoende vitamine D de lengte van de opname op de intensive care verkort (Sriram, 2015)[13] en dat het zelfs de overlevingskansen kan vergroten (McKinny, 2011)[14]. Dit heeft onder andere te maken met een kleinere kans op infectie of rejectie bij transplantaties als er voldoende vitamine D in het lichaam aanwezig is (Lowery, 2012)[15]. Ook helpt vitamine D bij de absorptie van calcium wat weer belangrijk is voor het herstel en aanmaak van nieuw botweefsel (Stoker, 2013)[16].

Daarom is de overleving na een operatie ook groter als de operatie in een zonnige periode van het jaar plaatsvindt. Het lichaam maakt dan immers meer vitamine D aan onder invloed van zonlicht. Zo bleek uit een experiment met patiënten in een vroeg stadium longkanker dat de vijfjaarsoverleving 72% was wanneer de operatie in een zonnige periode viel en de vitamine D inname hoog was. Voor degenen met een operatie in de winter en met een lage vitamine D-inname bleek dit slechts 30% te zijn (Christiani, 2005)[17].

4. Vitamine C – bescherming tegen giftige stoffen en stress

Vitamine C is een superster in herstelwerkzaamheden. Het is een grondstof om het eiwit collageen te maken wat nodig is voor heling van wonden. Extra vitamine C kan de helingstijd na een operatie significant verkorten blijkt uit onderzoek (Jagetia, 2004)[18]. Ook kan vitamine C de lengte van de opnameduur in het ziekenhuis verkorten en de kans op complicaties na hartoperaties verkleinen (Sadeghpour, 2015)[19]. Daarnaast helpt vitamine C ook om je cellen te beschermen tegen oxidatieve stress door giftige stoffen zoals vrije radicalen. Zeker in combinatie met omega 3-vetzuren en vitamine E vermindert vitamine C oxidatieve stress en ontstekingen bij personen die een hartoperatie ondergaan bleek uit onderzoek (Castillo, 2011)[20].

5. IJzer – goed voor je bloed

IJzer is belangrijk voor het aanmaken van nieuwe bloedcellen om te compenseren voor eventueel bloedverlies tijdens de operatie. Het helpt om het hemoglobine gehalte van je bloed op peil te houden. Hemoglobine is het eiwit in rode bloedcellen dat zuurstof naar je cellen transporteert zodat de cellen kunnen herstellen. Aanvulling met ijzersupplementen 4 weken voor een operatie zorgt dat de hemoglobine niveaus na de operatie ook hoger blijven (Andrews, 1997)[21].

6. Magnesium – anti-oxidant tegen post-operatieve stress

Magnesium heeft een aantal belangrijke functies die relevant zijn voor herstel. Magnesium is bijvoorbeeld nodig voor de aanmaak van eiwit, de omzetting van vitamine D naar een actieve vorm, de aanmaak van vetzuren en het verwijderen van toxische stoffen uit het lichaam. Hierdoor gaat magnesium oxidatieve stress tegen. Uit onderzoek bij bypass patiënten bleek dat de kans op complicaties kleiner werd en patiënten beter herstelden na een operatie als ze extra magnesium kregen toegediend (Kurian, 2010)[22].

7. Zink – voor goed wondherstel

Zink is belangrijk voor herstel van het lichaam en voldoende energie. Zink is essentieel voor eiwitsynthese in het lichaam. Onvoldoende zink kan ertoe leiden dat wonden minder goed herstellen en er meer littekenweefsel ontstaat (Zenapati, 1990)[23].

8. Vitamine A – immuunsysteem en celgroei

Vitamine A is belangrijk voor een gezond immuunsysteem en celgroei, met name voor aanmaak van botweefsel doordat het de productie van collageen activeert en helpt om nieuwe bloedvaten aan te maken. Doordat vitamine A het immuunsysteem stimuleert vergroot het ook de weerstand tegen infecties (Mora, 2008)[24].

Wat kun je het beste eten rondom een operatie?

Om in optimale conditie een operatie te ondergaan raad ik aan om zo lang mogelijk van tevoren maar minimaal 4 weken voor de operatie te beginnen om extra nutriënten binnen te krijgen. Na een operatie is de trek vaak minder en is het lastiger om veel te eten.

Veel (groene) groenten

Groenten bevatten relatief de meeste nutriënten zoals vitaminen en mineralen. Vooral groene groenten scoren goed. Maak bijvoorbeeld groene smoothies met spinazie, boerenkool, peterselie en paksoy. Maar hoe meer afwisseling hoe beter. Oranje groenten zoals wortels, zoete aardappelen en pompoen zijn juist weer goede bronnen van vitamine A. Broccoli, spruitjes en zoete aardappelen bevatten veel vitamine C en broccoli is daarnaast samen met bloemkool ook een rijke eiwitbron.

Fruit met veel vitamine C

Kies voor fruit dat veel vitamine C bevat zoals alle citrusvruchten, bessen en kiwi’s.

Gezonde vetten

Vetten zijn de meest effectieve energiebron en helpen met de opname van vet oplosbare vitaminen. Gezonde vetten zijn volop aanwezig in onder andere avocado’s, kokosolie, hennepolie, olijfolie en lijnzaadolie.

Eet voor de dierlijke omega 3-vetzuren vette vis of krillolie of kies voor vegetarische DHA supplementen gemaakt uit algen.

Hoogwaardige eiwitten

Hoogwaardige eiwitbronnen waar zo veel mogelijk goed beschikbare essentiële aminozuren in zitten zijn: vis, eieren, mager vlees zoals kip, havermout, zonnebloempitten, quinoa, hennep, boekweit en peulvruchten. Het is aan te raden om dit na de operatie aan te vullen met wei-eiwit. Wei- eiwit poeder is één van de meest hoogwaardige eiwitbronnen en daarom zeker voor snel herstel bij zieken een hele effectieve eiwitbron. Kies dan wel voor een eiwitpoeder zonder fructose en kunstmatige toevoegingen. Wil je liever een veganistisch eiwitpoeder kies dan voor eiwitpoeder van sunwarrior wat gemaakt wordt uit bruine rijst. De Harvard School of public health raad minimaal 46-56 gram eiwit per dag aan. Of neem als vuistregel: 1 gram netto eiwit per dag per kilo lichaamsgewicht (Dijkinga, 2012)[25].

Rundvlees voor ijzer

Met name lever bevat veel ijzer. Goede plantaardige bronnen voor ijzer zijn kikkererwten, bonen, snijbiet, spinazie en gedroogde abrikozen.

Zeewier en schelpdieren

Zeewier en schelpdieren (met name oesters) zijn goede bronnen van zink en arginine.

Noten en zaden

Bevatten eiwitten en zijn goede bronnen van magnesium.

Vitamine D

Zorg voor zo veel mogelijk zonlicht op je huid, maar vul het ook aan met supplementen, zeker in de wintermaanden. Vette vis en shiitakes bevatten ook redelijk wat vitamine D.

Extra tips:

Rauwe voeding voor goede vertering

Voor een goede vertering en opname van voedingsstoffen zijn voedingsenzymen essentieel. Uit onderzoek blijkt dan ook dat extra voedingsenzymen de herstelperiode na een operatie sterk verkorten (Kamenicek, 2001)[26]. Eet daarom bij elke maaltijd iets rauws. Voedingsenzymen zitten in rauwe groenten en fruit en met name in ananas. Je kunt voedingsenzymen ook als supplementen innemen.

Probiotica en vezels voor goede darmfunctie

Voor opname van de nutriënten en je immuunsysteem is het ook heel belangrijk dat je darmen optimaal werken. Patiënten die vezels en probiotica kregen na afloop van de operatie hadden aanzienlijk minder last van bacteriële infecties (Rayes, 2002)[27]. Vezels zijn voeding voor de bacteriën in je darmen en helpen ook tegen constipatie, wat vaak voorkomt na een operatie als gevolg van de pijnmedicatie. Probiotica zitten in gefermenteerde groenten, yoghurt, kefir, miso(soep) en tempeh, of neem ze extra via supplementen. Voor goede vezels zijn psyllium-vezels ideaal, maar ook kolen, haver, quinoa, groenten en peulvruchten leveren volop vezels.

Hopelijk heb ik je duidelijk kunnen maken waarom volwaardige voeding juist rondom een operatie heel belangrijk is. Zorg dat je op tijd begint met het eten van zo veel mogelijk verse groenten en bovenstaande voedingsmiddelen en supplementen zodat je niet alleen aangewezen bent op kunstmatige bijvoeding na de operatie. Heb je toch nog snel extra nutriënten nodig en moeite met gewone voeding kies dan zo veel mogelijk voor groene smoothies, eiwitpoeder en groentepoeders met veel superfoods van goede kwaliteit.

Bronnen:

[1] Ruiz-Núñez B. et al, Patients undergoing elective coronary artery bypass grafting exhibit poor pre-operative intakes of fruit, vegetables, dietary fibre, fish and vitamin D, British journal of nutrition, May 2015, vol 113, issue 09, pp 1466-1476
[2] Gillis C. Et al, Prehabilitation versus Rehabilitation, Anesthesiology, 2014; 121 (5): 937
[3] Jacobs D., et al, Food synergy: an operational concept for understanding nutrition, American Journal of Clinical Nutrition May 2009, vol. 89 no. 5 1543S-1548S
[4] Hegazi R. Et al, Preoperative standard oral nutrition supplements vs immunonutrition: results of systematic review and meta-analysis, Journal of the American College of Surgeons, 2014;219(5):1078-1087
[5] Rossum CTM (RIVM), Hoeveel mensen voldoen aan de Richtlijnen goede voeding? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, 26 maart 2013
[6] Somanchi M, et al, The facilitated early enteral and dietary management effectiveness trial in hospitalized patients with malnutrition. JPEN Journal of Parenteral and Enteral Nutrition, 2011;35(2):209-216
[7] Rossum CTM (RIVM), Hoeveel mensen voldoen aan de Richtlijnen goede voeding? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, 26 maart 2013
[8]  McLaughlin A., Foods That Promote Healing After Surgery, Livestrong, Jan 28, 2015
[9] Hegazi R. Et al, Preoperative standard oral nutrition supplements vs immunonutrition: results of systematic review and meta-analysis, Journal of the American College of Surgeons, 2014;219(5):1078-1087
[10] O’Leary MJ, et al., Nutrition and immunonutrition, British Journal of Anaesthiology, 1996;77:118-27
[11] Simopoulos AP, Omega-3 fatty acids in inflammation and autoimmune diseases, Journal of the American College of Nutrition, 2002 Dec;21(6):495-505
[12] Ryan AM, et al., Enteral nutrition enriched with eicosapentaenoic acid (EPA) preserves lean body mass following esophageal cancer surgery: results of a double-blinded randomized controlled trial, Annals of Surgery 2009; 249(3):355-63
[13] Sriram K., The relationship between immediate preoperative serum 25-hydroxy-vitamin D₃ levels and cardiac function, dysglycemia, length of stay, and 30-d readmissions in cardiac surgery patients, Nutrition, 2015 Jun;31(6):820-6
[14] McKinney JD et al, Relationship between vitamin D status and ICU outcomes in veterans, Journal of the American Medical Directors Association, 2011 Mar;12(3):208-11
[15] Lowery EM et al, Low vitamin D levels are associated with increased rejection and infections after lung transplantation, The Journal of Heart and Lung Transplantation. 2012 Jul;31(7):700-7
[16] Stoker, G. Et al, Preoperative Vitamin D Status of Adults Undergoing Surgical Spinal Fusion, Spine, March 15, 2013 – Volume 38 – Issue 6, p 507–515
[17] Christiani D., Congres American Association for Cancer Research. Anaheim, Californië, April 2005
[18] Jagetia G., et al, Augmentation of wound healing by ascorbic acid treatment in mice exposed to gamma-radiation, International Journal of Radiation Biology, 2004 May;80(5):347-54
[19] Sadeghpour A et al, Impact of vitamin C supplementation on post-cardiac surgery ICU and hospital length of stay, Anesthesiology and Pain Medicine, 2015 Feb 19;5(1)
[20] Castillo R, et al. Antioxidant Therapy Reduces Oxidative and Inflammatory Tissue Damage in Patients Subjected to Cardiac Surgery with Extracorporeal Circulation, Basic and Clinical Pharmacology and Toxicology, 2011; 108(4):256-62
[21] C. M. Andrews, Iron pre-load for major joint replacement, Transfusion Medicine, Volume 7, Issue 4, pages 281–286, December 1997
[22] Kurian GA, et al, N-acetylcysteine and magnesium improve biochemical abnormalities associated with myocardial ischaemic reperfusion in South Indian patients undergoing coronary artery bypass grafting: a comparative analysis, Singapore Medical Journal 2010; 51(5):381-8
[23] Zenapati A. Et al, Zinc depletion and complications of surgery, Clinical nutrition, Volume 9, Issue 6, December 1990, Pages 341-346
[24] Mora, J. et al, Vitamin effects on the immune system: vitamins A and D take centre stage, Nature Reviews Immunology 8, sep 2008, 685-698
[25] R. Dijkinga, Weten over (h)eerlijk eten, 2012
[26] Kamenicek V, et al., Systemic enzyme therapy in the treatment and prevention of post-traumatic and postoperative swelling. Acta Chir Orthop Traumatol Cech. 2001;68(1):45-9
[27] Rayes N, et al, Influence of probiotics and fibre on the incidence of bacterial infections following major abdominal surgery – results of a prospective trial, Zeitschrift fur Gastroenterologie, 2002, 40(10):869-876