Hoge bloeddruk verlagen zonder medicijnen (en advies over zout)

Een hoge bloeddruk komt meer voor dan je denkt. Opvallend is dat het steeds vaker bij jonge mensen geconstateerd wordt. Dat is wat mij betreft een duidelijke indicatie dat een te hoge bloeddruk niet alleen met veroudering maar vooral ook met onze huidige, vaak ongezonde levensstijl te maken heeft. En daar kun je iets aan doen zonder dat je medicijnen hoeft te nemen.

In dit artikel:

• Zo groot is jouw kans op een hoge bloeddruk
• De over het algemeen aangenomen oorzaak van hoge bloeddruk
• Minder bekende – maar bewezen – oorzaken van hoge bloeddruk
• Wat je met je voeding tegen hoge bloeddruk kunt doen
• Advies over bewegen en omgang met stress bij hoge bloeddruk
• Advies over gebruik van zout bij hoge bloeddruk

Zo groot is jouw kans op een hoge bloeddruk

In Nederland heeft ongeveer één op de drie volwassenen tussen de 30 en 70 jaar een te hoge bloeddruk (hypertensie) (RIVM, 2014)[1]. Een hoge bloeddruk wil zeggen dat je een bloeddruk hebt waarvan de bovendruk (systole) meer dan 140/90 mmHg is. De bovendruk is de maximale druk in de bloedvaten wanneer het hart zich samentrekt om het bloed rond te pompen. Het tweede getal is de diastolische druk (onderdruk), wanneer het hart in rust is (James, 2014)[2]. De bovendruk geeft de beste schatting van het risico op hart- en vaatziekten en wordt in Nederland gebruikt om te bepalen of je medicatie nodig hebt of niet.

Een hoge bloeddruk heeft meestal geen duidelijke symptomen. Hierdoor kan het heel goed zijn dat je niet eens in de gaten hebt dat je bloeddruk aan het stijgen is. Een te hoge bloeddruk is op zichzelf ook niet meteen een probleem, maar is wel één van de belangrijkste risicofactoren voor dodelijke hartaandoeningen zoals een hartaanval, hartfalen, beroertes en ook voor nieraandoeningen. Volgens schattingen van de WHO veroorzaakt een te hoge bloeddruk jaarlijks 5 miljoen vroegtijdige overlijdens. De kern van het probleem is dat een hoge bloeddruk het hart en de bloedvaten overbelast, waardoor deze na verloop van tijd beschadigd raken. Dit bevordert het ontstaan van slagaderverkalking. Door slagaderverkalking worden de vaten minder elastisch waardoor de bloeddruk nog verder toe neemt. Hoe hoger je bloeddruk, hoe meer risico je loopt op complicaties (Mahan, 2008)[3].

Ook al is er meer bekendheid over wat je kan doen om je bloeddruk te verlagen, toch wordt het aantal mensen met een hoge bloeddruk niet minder. Opvallend is dat het vooral bij jonge mensen vaker voorkomt dan in de jaren ’90. In de leeftijdscategorie tussen de 30-39 jaar was er bij metingen uit 2009-2010 vaker sprake van een hoge bloeddruk dan in de jaren ‘90. In de andere leeftijdscategorieën is er alleen bij de mannen een stijging te zien. Dit kan samenhangen met de toename van overgewicht en dan met name te veel ongezond buikvet (Blokstra, 2011)[4]. Ook in Amerika is er vooral onder jonge mensen een stijging te zien van 27 % in 2000 naar 49 % in 2008 (Yoon, 2010)[5].

Antihypertensiva (bloeddrukverlagende middelen) hebben maar matig positieve effecten en hebben daarnaast vaak vervelende bijwerkingen. Bovendien worden ze in enkele onderzoeken genoemd als mogelijke oorzaak van nierkanker. Vastgesteld is dat bij patiënten die de bètablokker atenolol gebruikten twee keer zoveel nierkanker voorkwam. Een bekende bijwerking van atenolol is kortademigheid en huiduitslag (Meade 2000)[6].

De over het algemeen aangenomen oorzaak van hoge bloeddruk

Bij 95% van de mensen met een verhoogde bloeddruk is sprake van essentiële hypertensie, wat betekent dat er geen ziekte aan ten grondslag ligt. Meestal is er dan niet één duidelijke oorzaak bekend. Het kan zijn dat er een genetische aanleg is, maar in de meeste gevallen is de verhoogde bloeddruk vooral te wijten aan leefstijlfactoren. Op de website van het RIVM (Rijks instituut voor volksgezondheid en milieu) worden een aantal oorzaken genoemd waarvan over het algemeen wordt aangenomen dat ze verband houden met een verhoogde bloeddruk:

Overgewicht: Er is een sterk verband gevonden tussen overgewicht en verhoogde bloeddruk (Appel, 2006).[7] Mannen lopen een veel hoger risico op het ontwikkelen van hoge bloeddruk dan vrouwen. Dit komt omdat mannen vet opslaan in de buik, hetgeen een oorzaak is van hoge bloeddruk. Vrouwen hebben daar minder last van omdat die vet met name rond de heupen opslaan.

Zout: De bewijslast voor een hoge consumptie van zout in verband met een hoge bloeddruk is volgens het RIVM ook groot (Geleijnse, 2011).[8] Er is echter veel wetenschappelijk gesteggel over of zout nou wel of niet een echte oorzaak is van een hoge bloeddruk. Wat het lastig maakt om tot heldere onderzoeksresultaten te komen is dat het moeilijk is om de precieze zout-inname van mensen te meten omdat zout in allerlei voorbewerkte producten verstopt zit (Schaeffer, 2011)[9]. Maar er zijn wel onderzoeken die aantonen dat beperken van zout-inname veel impact heeft: als iedereen slechts een halve theelepel minder zout per dag zou eten, zouden er bijna 100.000 minder hartaanvallen per jaar zijn (Bibbins-Domingo, 2010)[10].

Stress: De aanwijzingen nemen toe dat een verhoogde bloeddruk vaker voorkomt bij mensen met chronische stress. Maar er wordt ook gezegd dat er meer onderzoek nodig is om na te gaan of stress een oorzaak is van verhoogde bloeddruk of een achterliggende factor in de relatie tussen ongunstige leefstijlfactoren en een verhoogde bloeddruk (Kaplan & Nunes, 2003). [11]

Lichaamsbeweging: Over het algemeen wordt ook aangenomen dat een verhoogde bloeddruk relatief vaak te wijten is aan onvoldoende lichamelijke activiteit. Voldoende bewegen kan de systolische bloeddruk verlagen (Whelton, 2002).[12]

Voeding: Als ongezonde voeding krijgt vooral een te hoge alcoholconsumptie aandacht en een teveel aan verzadigde vetzuren. Daarnaast wordt ook genoemd dat een lage inname van groenten en fruit, voedingsvezels, noten en magere zuivelproducten impact heeft (Appel, 2006).[13]

Minder bekende – maar bewezen – oorzaken van hoge bloeddruk

De belangrijkste factor in de voeding wordt echter niet genoemd. En dat is suiker. Wanneer de voeding minder suiker bevat, daalt de bloeddruk, blijkt uit onderzoek (Lavi, 2009)[14]. Aangezien steeds breder erkend wordt dat de grote hoeveelheden suiker in onze voeding de belangrijkste oorzaak zijn voor overgewicht, is het niet verbazend dat een hoge bloeddruk en overgewicht vaak samengaan (Zhou, 2012)[15]. Als je meer vet hebt moet je hart harder pompen om je bloed ook naar je vetlagen te krijgen en daardoor stijgt je bloeddruk. Als overgewicht en een hoge bloeddruk tegelijk aanwezig zijn vergroot dat ook de kans op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten en type II diabetes (Lastra, 2010)[16]. Behalve via overgewicht heeft suiker ook nog op andere manieren impact op je bloeddruk:

1.Suiker vernauwt je bloedvaten

In feite is één van de belangrijkste onderliggende oorzaken van een hoge bloeddruk het verliezen van rekbaarheid van de aderen. Hierdoor kunnen bij snellere bloedcirculatie door bijvoorbeeld inspanning je aderen niet mee rekken om een grotere hoeveelheid zuurstofrijk bloed toegang te geven tot je lichaam. Doordat de aderen vernauwd blijven, stijgt de druk van het bloed in de aderen. Suiker draagt bij aan het vernauwen en verstijven van je aderen. Langdurig hoge insulineniveaus in je bloed zorgen er namelijk voor dat er plak ontstaat aan de randen van de aderen (Rask-Madsen, 2010)[17]. Voeding met een hoge glycemische index tast ook de endotheelfunctie van de bloedvaten aan wat leidt tot minder soepele vaten. Hierdoor zal uiteindelijk de bloeddruk verhogen (Lavi, 2009)[18].

2. Suiker verstoort de balans tussen natrium en kalium

Suiker verstoort de balans tussen natrium en kalium doordat het de opname van kalium verhindert, terwijl we daar vaak al te weinig van binnen krijgen (Watts, 1995)[19]. Als je bloedsuikerspiegel vaak stijgt door veel suikers in je voeding gaan je insulineniveaus ook omhoog. Insuline zorgt er voor dat je lichaam natrium vasthoudt waardoor er ook meer vocht vastgehouden wat weer leidt tot een hogere bloeddruk (Brands, 2012)[20].

3. Fructose leidt tot stijve aderen

Ook fructose heeft nadelige effecten voor je bloeddruk, ook al heeft het geen invloed op de bloedsuikerspiegel. Fructose is onderdeel van tafelsuiker en zit in fruit. We krijgen het tegenwoordig heel veel binnen omdat het in de vorm van HFCS (High fructose corn sirup) aan veel voorbewerkte voedingsmiddelen wordt toegevoegd. Bij de afbraak van fructose in ons lichaam ontstaan een aantal afbraakproducten die slecht zijn voor je lichaam. Eén daarvan is urinezuur. Urinezuur draagt bij aan het verstijven van je aderen waardoor de bloeddruk omhoog gaat. Uit een onderzoek bleek dat personen die per dag 74 gram of meer fructose consumeerden (ongeveer 2,5 glazen frisdrank)  77 % meer kans op een bloeddruk hoger dan 160/100 mmHg hadden (Jalal, 2010)[21].

4. Suiker verhindert opname van magnesium

Magnesium verwijdt de bloedvaten en heeft daardoor een bloeddrukverlagend effect. Een magnesiumtekort kan één van de oorzaken zijn van een verhoogde bloeddruk. Een tekort aan magnesium kan onder andere te maken hebben met insuline resistentie. Insuline zorgt voor de opslag van magnesium in je cellen, maar als je insulinereceptoren niet goed werken wordt magnesium gewoon weer uitgeplast (Rosedale, 2011)[22].

Daarnaast is er ook nog een andere reden waarom het eten van veel suiker invloed heeft op de hoeveelheid magnesium in je lichaam. Suiker bestaat uit glucose en fructose moleculen. Er zijn maar liefst 28 magnesium moleculen nodig om 1 molecuul glucose af te breken en 56 magnesiummoleculen om 1 molecuul fructose af te breken (Malik, 2014)[23].

5. Suiker draagt bij aan chronische ontstekingen

Chronische ontstekingen liggen ten grondslag aan veel van de Westerse chronische ziekten, waaronder insulineresistentie en een hoge bloeddruk, o.a. door ontstekingen in de vaatwanden. Door de chronische ontstekingen kan er een hoge bloeddruk ontstaan doordat de binnenste cellen van je bloedvaatwand niet meer de stoffen kunnen aanmaken die ze nodig hebben om de bloedvaten wijder te maken. Daardoor zijn ze minder flexibel als er meer bloed door de vaten stroomt en ontstaat er een hogere bloeddruk op de wanden.[24]

Een belangrijk proces dat ten grondslag ligt aan ontstekingen heet oxidatieve stress. Dit ontstaat als er bij de verbranding van voeding te veel reactieve zuurstofverbindingen ontstaan, ook wel vrije radicalen genoemd. Als je niet voldoende antioxidanten in je lichaam hebt om de vrije radicalen te bestrijden beschadigen de vrije radicalen alle delen van de cel. Deze oxidatieve stress leidt vervolgens tot ontstekingen. Oxidatieve stress komt sneller voor bij mensen die roken, medicijnen slikken, teveel alcohol drinken, te veel in de zon zitten, intensief sporten, suikerrijke en bewerkte voeding eten, blootstaan aan chemicaliën en straling en bij mensen die aan obesitas of hypoglykemie lijden.

Als ontstekingen niet goed opgeruimd kunnen worden levert dit schade op aan de vaatwanden. Deze ontstekingen zorgen er voor dat de aderwanden op den duur stijf worden door littekenvorming (Shoelson, 2006)[25]. Daarnaast zorgen juist ook de kunstmatige suikers in ons voedingspatroon er voor dat de ontstekingswaarden in ons lichaam toenemen, wat ook tot stijve aderen lijdt.

Als de oxidatieve stress groot is wordt er een hormoon gevormd (angiotensine) dat ervoor zorgt dat je lichaam natrium vasthoudt en dat vaatwanden samentrekken waardoor de bloeddruk omhoog gaat (Reckelhof, 2003) [26]. Veel bloeddrukverlagende medicijnen werken tegen het enzym dat nodig is voor de vorming van angiotensine, ze heten dan ook ACE (angiotensin-converting enzyme)-remmers. Maar die medicijnen doen niks aan de onderliggende oorzaak van de oxidatieve stress.

Wat je met je voeding tegen hoge bloeddruk kunt doen

Eet minder suiker en koolhydraten

Het is dus duidelijk dat een teveel aan suiker op meerdere manieren bijdraagt aan het vernauwen van je aderen. Het verminderen van suiker (en dus ook koolhydraten) in je dieet is daarom één van de beste manieren om de kans op een hoge bloeddruk te verminderen en je gezondheid te verbeteren (Meckling, 2002)[27]. Vervang de koolhydraten met gezonde eiwitten, vetten en vooral veel groenten. Daarnaast zijn er nog een aantal voedingsmiddelen die in het bijzonder kunnen bijdragen aan het voorkomen van een te hoge bloeddruk:

Eet meer groenten en fruit

(Blad)groenten bevatten veel kalium wat belangrijk is voor een goede balans tussen natrium en kalium in je lichaam. Ook magnesium kan je uit groenten halen. Groenten en fruit zijn ook belangrijk voor de vezels die een positief effect hebben op de bloeddruk. Vezels verbeteren het cholesterolgehalte, de bloeddruk, ontstekingen en het glucosegehalte in het bloed. Daarnaast zorgt vezelrijke voeding voor een vol gevoel, waardoor het gemakkelijker is om gewicht te verliezen. Gewichtsverlies verlaagt de bloeddruk.

Bieten

Een menu met voedingsmiddelen die rijk zijn aan nitraat zoals bieten, wordt in verband gebracht met een lagere bloeddruk (Kapil, 2010)[28]. Deze bloeddrukverlaging wordt toegeschreven aan het nitraat in bieten. Nitraat verhoogt namelijk het stikstofmonoxidegehalte in het bloed, en stikstofmonoxide verwijdt de bloedvaten, waardoor de bloeddruk daalt. Andere nitraatrijke voedingsmiddelen zijn aubergine, kool, boerenkool en sla.

Knoflook

Knoflook heeft een gunstig effect op de bloeddruk. Dat blijkt uit een meta-analyse van onderzoeken waarin het effect van knoflook op de bloeddruk werd onderzocht (Reinhard, 2008)[29]. De positieve werking van knoflook heeft o.a. te maken met het stofje allicine, dat ontspannend werkt op de vloedvaten. Daarnaast werkt het ook de vorming van het nadelige hormoon angiotensine tegen.

Bessen

Meer groentes en fruit eten is sowieso goed voor een gezonde bloeddruk, maar bessen zijn extra aan te raden. In een onderzoek daalde de bovendruk van de proefpersonen als ze dagelijks 100 gram bessen aten en bessensap dronken. Op het menu stonden blauwe en rode bosbessen, zwarte bessen, aardbeien, appelbessen en frambozen. Het zijn waarschijnlijk de anthocyanen – de flavonoïden die de bessen hun paarsrode kleur geven – die zo’n gezond effect op hart en bloedvaten hebben (Erlund, 2008)[30].

Bananen

Bananen zijn een goede bron van kalium en magnesium, mineralen die een ontspannend en vaatverwijdend effect hebben. Maar bananen bevatten ook relatief veel suikers. Eet ze dus het liefst in combinatie met eiwitten en vetten zodat de bloedsuikerspiegel niet te veel omhoog schiet.

Eieren

Eieren hadden vroeger een slechte reputatie vanwege de cholesterol die ze bevatten, maar uit recent onderzoek blijkt dat ze waarschijnlijk juist goed voor ons hart zijn. Wetenschappers hebben ontdekt dat een stofje in het eiwit – een peptide genaamd RVPSL – op dezelfde manier werkt als ACE-remmers, bloeddrukverlagers die veel worden voorgeschreven. Uit onderzoek bleek dat deze peptide RVPSL de bloeddruk ongeveer net zoveel verlaagt als een lage dosering van de ACE-remmer captopril – maar dan zonder bijwerkingen (Yu, 2011)[31].

Omega 3-vetzuren

Uit onderzoek blijkt dat mensen die veel omega-3 vetzuren eten 35 % minder kans op een hoge bloeddruk hebben als mensen die bijna geen omega 3 vetzuren eten (Ueshima, 2007)[32]. Vooral de dierlijke omega-3 vetzuren EPA en DHA hebben een verlagend effect op de bloeddruk omdat ze de wanden van de bloedvaten verzachten, waardoor de bloedvaten niet dichtslippen (Shahidi, 2001)[33]. Zorg dus voor voldoende EPA en DHA door het eten van vette vis of kies voor DHA uit algen en zeewier.

Lijnzaad

Lijnzaad is rijk aan voedingsvezels en vormt een goede plantaardige bron van plantaardige omega 3-vetzuren die een bloeddrukverlagende werking hebben. Met 30 gram per dag daalde de bloeddruk en nam de kans op een beroerte of hartaanval met 30 % af. De onderzoekers omschrijven lijnzaad als ‘één van de krachtigste bloeddrukverlagende effecten door een dieetverandering’, vergelijkbaar met dat van bloeddrukverlagende medicatie (Rodriquez-Levya, 2013)[34].

Chocola

Alweer goed nieuws over pure chocola. Het eten van slechts een paar stukjes (6,3 gram) pure chocola per dag verlaagt de bovendruk met 2,9 mmHg en de onderdruk met 1,9 mmHg. Het moet wel echte pure chocola zijn, die rijk is aan flavonoïden: die hebben een gunstig effect op hart en bloedvaten. Witte chocola heeft geen invloed op de bloeddruk. De polyfenolen die in kleine hoeveelheden in pure chocolade voorkomen verhogen de hoeveelheid stikstofoxide die een vaatverwijdende eigenschap heeft (Taubert, 2007)[35]. Kies het liefst voor rauwe chocola waar alle gezonde stoffen uit de cacao nog in zitten, zoals lovechock of de repen van ombar.

Advies over bewegen en omgang met stress bij hoge bloeddruk

Naast gezonde voeding heeft het verminderen van stress directe impact op je bloeddruk. Zelfs milde stress kan de bloeddruk al verhogen en vermindert de capaciteit van het cardiovasculaire systeem om zichzelf te reguleren (Selby, 2010)[36]. Alternatieve therapieën zoals transcendente meditatie (TM), yoga en ontspanningstechnieken blijken net zo goed te helpen om de bloeddruk te verlagen als medicijnen, verklaart de Amerikaanse Heart Association (AHA) in een belangrijke adviesnota aan hartspecialisten (Brook, 2013)[37]. Lees mijn blog over het stresshormoon cortisol en vetopslag voor tips om stress te verminderen.

Ook bewegen helpt om de bloeddruk te verlagen. Het meest effectief daarvoor zijn inspanningen die aan de conditie werken zoals joggen en aerobics. Maar zelfs ook gewoon lopen helpt al [38]. Als je diabetes hebt of minder gevoelig bent voor insuline is krachttraining ook aan te raden. Als je met specifieke spiergroepen werkt verhoog je de bloedstroom naar die spieren en daardoor worden de cellen weer gevoeliger voor insuline. De Kettlebell Workout is een ideale manier om zowel aan conditie als kracht te werken.

Advies over gebruik van zout bij hoge bloeddruk

Het bekende advies om minder zout over je eten te strooien bij een hoge bloeddruk is deels waar, maar er zijn twee dingen die meestal niet goed worden uitgelegd en die wel heel belangrijk zijn. Om te beginnen is het belangrijk om je te realiseren dat de grootste bron van zout meestal niet tafelzout is wat je gebruikt, maar zout dat is toegevoegd aan bewerkte voeding. Bij de meerderheid van de mensen komt wel 80 % van je zoutinname uit bewerkte voeding. Je eerste grote stap is daarom eigenlijk om bewerkte voeding te verminderen, en te vervangen voor meer (blad)groentes.

1.Verhouding natrium en kalium

Voor een gezonde bloeddruk is het vooral belangrijk dat de mineralen kalium en natrium met elkaar in balans zijn. Meestal krijgen we te weinig kalium binnen en de kans is groot dat een gebrek aan kalium eerder oorzaak is voor een te hoge bloeddruk dan een teveel aan natrium (zout). Uit een groot onderzoek uit 2011 bleek dat de mensen die het grootste risico hadden op een hart- en vaatziekten die mensen waren die een tekort aan kalium hadden in combinatie met een te hoog natriumgehalte. Volgens de onderzoekers kan kalium de schadelijke effecten van zout op het hart neutraliseren (Yang, 2011)[39].

Kalium zit vooral in bladgroentes dus door meer groentes te eten kan je de verhouding tussen kalium en natrium (zout) beter in balans brengen. Uit onderzoek blijkt ook dat het aanvullen van kalium helpt om de bloeddruk te verlagen, zowel bij personen met een normale als met een verhoogde bloeddruk (Binia, 2015)[40].

2.Je hebt zout nodig, maar dan wel het goede zout

Zout is essentieel voor je lichaam. Zout levert twee belangrijke elementen die je lichaam nodig heeft en niet zelf kan maken: natrium en chloride. Zorg dus wel dat je in een menu zonder voorbewerkte voedingsmiddelen zout toevoegt. Natuurlijk, ongeraffineerd zout bevat naast 84 % natriumchloride ook nog 16 % andere mineralen en sporenelementen. Geraffineerd tafelzout bevat 97,5 % natriumchloride en verder alleen maar toegevoegde chemicaliën zoals vochtabsorbers en flow agents. Kies dus voor ongeraffineerd zout zoals roze Himalaya zout wat wel 86 verschillende mineralen bevat. Gebruik gerust dagelijks 1 of 2 snufjes zout. Idealiter eet je niet meer dan 3,75 gram per dag (3/4 theelepel), maar in ieder geval niet meer dan 6 gram zout (1 flinke theelepel) (Bond, 2011)[41].

Conclusie

Hoge bloeddruk is een symptoom. Het is een symptoom van lange tijd niet goed in verbinding met je lichaam hebben geleefd. Of je voeding was niet in lijn met wat je lichaam echt nodig had, of je emoties (stress) waren langere periode te belastend voor je gezondheid. Wil je begeleiding bij je voeding en het ontwikkelen van een nieuwe levensstijl? Wil je jouw gezondheid verbeteren? Ziekten zoveel mogelijk voorkomen? Meer energie, en wellicht een paar overtollige kilo’s verliezen? Wij kunnen je helpen met de bioprofiel methode. Ontdek hoe ook jij nu, voor eens en altijd, het lichaam, de energie en de gezondheid kunt hebben waar je lang naar op zoek bent geweest, en laat nu een Bioprofiel analyse uitvoeren.

Bronnen:

[1] Nationaal Kompas Volksgezondheid, 23 juni 2014, RIVM
[2] James P. Et al, Evidence-Based Guideline for the Management of High Blood Pressure in Adults, JAMA, February 5, 2014, Vol 311, No. 5
[3] Mahan LK, et al. Krause’s Food & Nutrition Diet Therapy, 12th edition. Philadelphia: W. B. Saunders and Co; 2008
[4] Blokstra, A., et al., Nederland de Maat Genomen, 2009- 2010 : Monitoring van risicofactoren in de algemene bevolking, RIVM Rapport 26015200, 2011
[5] Yoon S., Recent Trends in the Prevalence of High Blood Pressure and its Treatment and Control, 1999–2008, Centers for Disease Control and Prevention, oct 2010, nr. 48
[6] Meade W. Et al., Determination of who may derive most benefit from aspirin in primary prevention: subgroup results from a randomised controlled trial, BMJ 2000;321:13
[7] Appel LJ, et al., Dietary approaches to prevent and treat hypertension: a scientific statement from the American Heart Association. Hypertension, 2006; 47: 296-308
[8] Geleijnse JM., Zout, bloeddruk en hart- en vaatziekten. In: Vaartjes I, van Dis I, Visseren FLJ, Bots ML. Hart- en vaatziekten in Nederland 2011, cijfers over leefstijl- en risicofactoren, ziekte en sterfte. Den Haag: Hartstichting, 2011
[9] Schaeffer, J., The Great Salt Debate — Experts Stand Behind Salt Restriction’s Cardioprotective Effects, Today’s Dietitian, okt 2011, Vol. 13 No. 10 P. 40
[10] Bibbins-Domingo, K. Et al., Projected Effect of Dietary Salt Reductions on Future Cardiovascular Disease, The New England Journal of Medicine, 2010; 362:590-599
[11] Kaplan MS, Nunes A., The psychosocial determinants of hypertension. Nutrition Metabolism and Cardiovascular Disease, 2003; 13(1): 52-9
[12] Whelton SP, et al., Effect of aerobe exercise on blood pressure: a meta-analysis of randomized controlled trials. Annuals of Internal Medicine, 2002; 136: 493-503
[13] Appel LJ, et al., Dietary approaches to prevent and treat hypertension: a scientific statement from the American Heart Association. Hypertension, 2006; 47: 296-308
[14] Lavi T, et al. The acute effect of various glycemic index dietary carbohydrates on endothelial function in nondiabetic overweight and obese subjects. Journal of American College of Cardiology, 2009; 53(24):2283-7
[15] Zhou MS et al., Link between the renin-angiotensin system and insulin resistance: implications for cardiovascular disease,Vascular Medicine, 2012, 17:330-341
[16] Lastra G, et al., Salt, aldosterone, and insulin resistance: impact on the cardiovascular system, Nature Reviews Cardiology 2010, 7:577-584
[17] Rask-Madsen C. Et al., Loss of Insulin Signaling in Vascular Endothelial Cells Accelerates Atherosclerosis in Apolipoprotein E Null Mice, Cell Metabolism, 2010
[18] Lavi T, et al. The acute effect of various glycemic index dietary carbohydrates on endothelial function in nondiabetic overweight and obese subjects. Journal of American College of Cardiology, 2009; 53(24):2283-7
[19] Watts, D., Trace Elements & Other Essential Nutrients: Clinical Application of Tissue Mineral Anlaysis, 1995
[20] Brands M., Sodium-retaining effect of insulin in diabetes, American Journal of Physiology, 2012 Dec 1; 303(11)
[21] Jalal D., Increased fructose associates with elevated blood pressure, Journal of the American Society of Nephrology, 2010 Sep;21(9):1543-9
[22] Dr. Ron Rosedale, Insulin and Its Metabolic Effects, Transcription of a talk presented at Designs for Health Institute’s BoulderFest Seminar, 2011
[23] Malik, A. Et al., Impact of sugar-sweetened beverages on blood pressure, American Journal of Cardiology 2014 May 1
[24] Quynh N. et al., Roles of Inflammation, Oxidative Stress, and Vascular Dysfunction in Hypertension, BioMed Research International
Volume 2014 (2014), Article ID 406960
[25] Shoelson SE, et al., Inflammation and insulin resistance, Journal of Clinical Investigation, 2006, 116:1793-1801
[26] Reckelhoff JF et al.,Role of oxidative stress in angiotensin-induced hypertension, American Journal of Physiology, 2003 Apr;284(4)
[27] Meckling KA, et al., Effects of a hypocaloric, low-carbohydrate diet on weight loss, blood lipids, blood pressure, glucose tolerance, and body composition in free-living overweight women, Canadian Journal of Physiology and Pharmacology, 2002 Nov;80(11):1095-105
[28] Kapil. V., et al, Inorganic nitrate supplementation lowers blood pressure in humans: role for nitrite-derived NO, Hypertension. 2010 Aug;56(2):274-81
[29] Reinhart KM et al., Effects of garlic on blood pressure in patients with and without systolic hypertension: a meta-analysis. Annals of Pharmacotherapy 2008; 42(12):1766-71
[30] Erlund et al, Favorable effects of berry consumption on platelet function, blood pressure, and HDL cholesterol, American Journal of Clinical Nutrition, February 2008 vol. 87 no. 2 323-331
[31] Yu Z. Et al., Characterization of ACE-inhibitory peptide associated with antioxidant and anticoagulation properties, Journal of Food Science, 2011 Oct;76(8)
[32] Ueshima H, et al. Food omega-3 fatty acid intake of individuals (total, linolenic acid, long-chain) and their blood pressure: INTERMAP study. Hypertension. 2007;50(2):313-319
[33] Shahidi F. Et al., Omega-3 Fatty Acids Chemistry, Nutrition and Health Effects, ACS Symposium Series 788, ISBN 0-8412-3688-7. Published by American Chemical Society, 2001
[34] Rodriguez-Leyva D et al, Potent antihypertensive action of dietary flaxseed in hypertensive patients, Hypertension, 2013 Dec;62(6):1081-9
[35] Taubert D. Et al., Effects of low habitual cocoa intake on blood pressure and bioactive nitric oxide: a randomized controlled trial. JAMA 2007; 298(1):49-60
[36] Selby J., Trends in Time to Confirmation and Recognition of New-Onset Hypertension, 2002–2006, Hypertension. 2010;56:605-611
[37] Brook, R., Beyond Medications and Diet: Alternative Approaches to Lowering Blood Pressure, A Scientific Statement From the American Heart Association, Hypertension, April 22, 2013
[38] 17th Annual Scientific Meeting of the American Society of Hypertension, May 20, 2002 New York
[39] Yang Q. Et al., Sodium and Potassium Intake and Mortality Among US AdultsProspective Data From the Third National Health and Nutrition Examination Survey, JAMA, July 11, 2011, Vol 171, No. 13
[40] Binia A, et al., Daily potassium intake and sodium-to-potassium ratio in the reduction of blood pressure: a meta-analysis of randomized controlled trials. Journal of Hypertension, 2015; 33(8):1509-20
[41] Bond Brill, J., Prevent a Second Heart Attack: 8 Foods, 8 Weeks to Reverse Heart Disease, 2011